W literaturze i w filmie

...Potem w r.1492 przeszedłem do pana Jana Pileckiego, wojewody ruskiego, a potem po jego śmierci zostałem u jego najmłodszego syna Jana i zostawałem tam aż po rok 1516...

Biernat z Lublina przez wiele lat,w zamian za gościnę, pełnił u Pileckich rolę skryby czyli sekretarza a być może także kapelana i lekarza

Czas ten przeszedł mi przede wszystkim na czytaniu:dostatek,wielość ksiąg,spokój w Pilicy, ,jak najmniej trosk,nieuciążliwe obowiązki kapelańskie i utrzymanie dostateczne z łaskawości patrona,Jana Pileckiego...

Prawdopodobnie do długiego pobytu skłoniła go właśnie bogata biblioteka Pileckich,którą tworzyć zaczął już Jan Granowski. Nie wiemy jakie dzieła były w niej zgromadzone. Na podstawie literackiej twórczości Biernata przypuszczać można ,że były w niej dzieła pisarzy starożytnych i współczesnych mu humanistów. Znawcy literatury doszukują się u Biernata z Lublina wpływów Wergiliusza,Owidiusza i Fedrusa. O jednej księdze, zawierającej dwa dzieła wiemy z listu do księgarza Szymona. Pisze w nim Biernat:

"...Niedawno ,pan Jan Pilecki przyniósł mi kronikę czeska, tę która została także po czesku wydrukowana. Dołączona do niej była „Historia o trzech królach” [wydana] w Moguncji. Przeczytałem ją pilnie..."

Wspomniana kronika to Historia Bohemica seu de Bohemorum origine gestis historia Eneasza Sylwiusza Piccolominiego, wydawana wielokrotnie od roku 1475. Czeski przekład , który znalazł się w rękach Biernata to dzieło Mikulasza Konaca z 1510 roku. Historia o trzech królach to XIV-wieczne łacińskie dzieło karmelity Jana z Hildeshaimu bardzo wówczas popularne Dzieło obfituje w opisy przyrody, obyczajów i kultury Wschodu, zawiera też historię odnalezienia i przywiezienia do Konstantynopola ciał trzech króli oraz inne legendy i opowieści. W bibliotekach PAN w Krakowie i w klasztorze Bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej znajdują się dzieła,które,dzięki odkrytym w nich odręcznym notatkom, określone zostały jako niegdysiejsza własność Biernata z Lublina. Są to: „Contra Celsum” Orygenesa, „Opuscula” św.Augustyna, „De Christiana religione” Borromaeusa,”De Christiana religione” Ficina, i cztery dziełka Riciusa. Jak nietrudno domyślić się skromnego skryby nie było stać na takie zakupy a stoi za nimi finansowa pomoc możnego mecenasa. Wielką zasługą Biernata z Lublina jest to, że łaciński modlitewnik zastąpił polskim [„Raj duszny”], jak się wydaje nie bez zachęty ze strony swojego mecenasa, dla którego żony, wojewodziny Pileckiej lub Barbary z Oleśnickich Pileckiej był przeznaczony. Biernat z Lublina odwdzięczył się swojemu mecenasowi dedykacją w przedmowie do pierwodruku „Żywota Ezopa Fryga”.

Kasztelan Stanisław Warszycki przedstawiany jest zazwyczaj jako prymitywny okrutnik. Tymczasem lista dedykowanych mu dzieł literackich jest pokaźna. Można przypuszczać,że na część tych dedykacji zasłużył sobie finansując druk ksiąg.

1640

Vergili Aeneida. To iest O Aeneaszu Troiańskim ksiąg Dwanaście. Przekładnia Andrzeia Kochanowskiego. A teraz staraniem od Waleryana Piątkowskiego na swiat wystawione.

Druk Łazarza w Krakowie. Na odwrocie karty tytułowej herb wojewody Warszyckiego oraz 6-wiersz polski-dedykacja wierszem Stanisławowi Warszyckiemu podpisana przez Waleryana Piątkowskiego który pisze,że chęc Warszyckiego sprawiła ,że się odważył na wydanie [kosztem warszyckiego ?

1640

Samuel Brzeżewski. Prawo z Smiercią, Anyołami, y Niebem, : Abo Kazanie O Wniebowzieciv Panny Naswiętszey. W Kościele Farnym Krakowskim Panny Maryey, Dnia 18. Augusta. R. P. 1639.

Dedykacja Stanisławowi Warszyckiemu wojewodzie i generałowi mazowieckiemu. Wydrukowane w drukarni Krzysztofa Schedla.

1641

Goldonowski Andrzej. Bractwo św.Anioła Stróża od Oyca św.Urbana VIII za przyczyną ś.p. Zygmunta III Króla Polskiego etc. dedykacja Stanisławowi Warszyckiemu Wojewodzie Mazowieckiemu

1644

Gładysz Maciej Stanisław. Anoformera genesion seu applaudentis animi ad vernantis diei natalitiorum auspicium, Illustrissimi et magnifivi Domini Stanislai a Warszyce Warszycki terrarum Mazoviae generalis palatini etc.

Wydrukowane w Krakowie? Po 24 IX 1644 . Na odwrocie strony tytułowej herb abdank i pod nim 8 wierszy łac.na pochwałę , na końcu wierszem składa powinszowanie w dzień imienin Warszyckiego wojewody mazowieckiego.

1649

Łobżyński Jan. Pharus Warszyciana Votiuis Ignibus collucens Donum Aurei , in Deiparam Claromontanam amoris appensum ex voto Illustrissimi Stanislai a Warszyce Warszycki Palatini et Generalis terrarum Masoviae etc.etc. Anno [...] M.DC.XLIXCracoviæ : In Officina Typographica Francisci Cæsarij [...], 1649.

Na odwrocie herb Abdank, pod nim 6 wierszy łacin. Dedykacja proza Stanisławowi Warszyckiemu podpisana przez Jana Dionizego Łobżynskiego kaznodzieję na Jasnej Górze.

1651

Aulus Persius Flaccus. Dowcipny wierszopis Rzymski. Z łacińskiego na polski wiersz przetłomaczony przez M.Marcina Slonkowica Sławney kademiey Krakowskiej Profesora.

Dedykacja dla Stanisława Warszyckiego i jego potomka Jana Kazimierza Warszyckiego. Drukarnia Krzysztofa Schedla. Wydane również w Drukarni Korpusu Kadetów 1771.

1651

Woynar Krzysztof. Mulier amieta sole et Luna sub pedibus eius....

Dedykacja Stanisławowi Warszyckiemu Palatino mazoviae

1655

Viviani Jerzy, prof.akademicki. Żywot pobożny, Cuda y Śmierć szczęśliwy,B.Michała Giedroycia Xiązęcia Litewskiego Zakonnika Ordinis canonici S.mariae Demetri de Vrbe

Na odwrocie tytułu znajduje się herb Warszyckich i ośmiowiersz polski,po czym idzie na dziewięciu stronach dedykacja do Stanisława Warszyckiego kasztelana krakowskiego podpisana przez tłumacza

1657

Dziedzic Jan. Apologeticus contra Panegirycum carolo Gustavo Magno Suecorum, Gothoru,Vandaloruq;regni

Dedykacja Stanisławowi Warszyckiemu od Jana Dziedzica.

1659

Stawicki Sebastian. [Paulin, kaznodzieja w kościele siewierskim,] Skarb dożywotniego zbioru pobożnego życia zbogacony cnotami, dzielnych spraw napełniony depozytem za odważna pracą wielmożnego Jego Mości Pana Adama Skarbka z Warszyc Warszyckiego który od śmierci rozbity y kazaniem oddany.

Na odwrocie strony tytułowej herb Abdank przypis Stanisławowi z Warszyc Warszyckiemu, kasztelanowi krakowskiemu. Druk w Krakowie po 6 XII 1659 : U Wdowy y Dziedzicow Francißka Cezarego.

1644

Głazowski T. Prognosticon albo obwieszczenie, przypadków z przyczyn przyrodzonych idących, z nieba y obrotów jego, na rok pański 1644, który jest przestępny, a po przybyszowym pierwszy. Przez Thomasza Głazowskiego . Na starożytny kleynot domu ich MM. PP. warszyckich [czworowiersz]

Na odwrocie tytułu herb i sześć wierszy łacińskich dedykacja Stan.Warszyckiemu kasztelanowi, marszałkowi krakowskiemu,

1669

ks.Gutowski Waleryan, [franciszkanin, +1693] Wielki Franciszek Święty w maluckości swoiey , na kazaniu przy obecznośći Naiasnieyszego Michała nowo korowanego Pana y Monarchy polskiego Podczas Walnego Seymu Coronationis w Krakowskim Kośćiele Franćiszkańskim Avditorowi.

Herb na odwrocie tytułu. Przypis Stan. Warszyckiemu kasztelanowi krakowskiemu. Drukowane w Krakowie po 4 X 1669: u Dziedziców Krzsztofa Schedla

Po śmierci Stanisława Warszyckiego ukazały się dzieła dedykowane członkom rodziny Warszyckich przedstawiające sylwetkę kasztelana:

1681

Arteński Rafał Kazimierz. Fastigivm Senatvs Poloni Jn [...] Stanislao [...] Warszycki, comite in Pilca et Ogrodzieniec Castellano Cracoviensi, Dum eum officiosæ pietatis ergo, Generale Studium Almæ Vniuersitatis Cracouiensis, in Ecclesia Collegiata S. Annæ, Funeralium honore prosequeretur;Cracoviæ :

Na odwrocie strony tytułowej herb Warszyckich i dedykacja prozą Janowi Kazimierzowi Warszyckiemu, synowi zmarłego Stanisława. Drukarnia Akademii Krakowskiej po 25 lutego 1681 [Po śmierci Stanisława Warszyckiego].

1681

Bieżanowski Stanisław. Purpura senatoria, Illustrissimi olim, et excellentissimi Dni, D. Stanislai a Warszyce Warszycki, Comitis in Pilca , et Ogrodzieniec , Castellani Cracoviensis , Magni, et immortali memoria dignissimi Senatoris, luctuoso mortis syrmate involuta; sed ad perennem nominis eius claritudinem , dum magno olim patrono suo, generale studium universitatis Cracoviensis , in ecclesia collegiata S. Annae, funebribus exequijs parentaret;

Na odwrocie strony tytułowej herb Warszyckich Habdank, dedykacja prozą… Michał‚owi Warszyckiemu, miecznikowi łę™czyckiemu. Wydrukowane w Krakowie w drukarni uniwersyteckiej po 25 lutego 1681. [Po śmierci Stanisława Warszyckiego].

1693

Kolczycki Walerian. Honor Serenissimiac Potentisssimi Principis Joannis III regis Poloniae etc.etc.

Wydanie zawiera przypis prozą poświęcony królowi Janowi III a 3 karty dedykowane Stanisławowi Warszyckiemu Castellano cracoviensi. Drukarnia Franciszka Cezarego.

W roku 1755 w drukarni J.K. Mci y Rzeczypospolitey - Scholarum Piarum w Warszawie ukazał się drukiem zbiór

„Kazania Swiętalne xiędza Idziego Madeyskiego od S. Jozefa Scholarum Piarum przy łaskawey protekcyi Nayiasnieyszey Maryi Józefy z Wesslów Sobieski Królewiczowy Polskiey y W.K.Litewskiego Pani dzidziczney na Pilicy, Smoleniu, Cedrowicach i Bętkowicach..."

Książka ta to zbiór kazań na cześć Marii Józefy z Wesslów Sobieskiej a wydana zapewne został dzięki finansowemu wsparciu królewiczowej. Na książkę składa się około 80 kazań. Autorem był Idzi Madejski (1691 – 1746), pijar, pedagog i historyk kościoła. Autor:

Rodem z woyewództwa krakowskiego z piętnastu pism które zostawił ten pracowity nauczyciel ważnem iest za świadectwem Bielskiego dla literatury oyczystey dzieło: o początku i dalszem wzroście zakonu xięży Piiarów wraz z opisem życia sławnych Piiarów.

[„Wspomnienia zgonu zasłużonych w narodzie Polaków” Eustachego Marylskiego.1829]

 Powrót do spisu tresci ↑

DAWNE OPISY PILICY

ok.1575

Jan Kochanowski

Jan Kochanowski pisał w „Księdze fraszek wtórej”:

”Epitafium Andrzejowi Bzickiemu,Kasztelanowi Chełmskiemu "
Możem się nie owszejki skarżyć na te lata;
Jakokolwiek, jest przedsię godności zapłata.
Jędrzej Bzicki w tym grobie leży położony,
Który acz nie w majętnym domu urodzony,
Jednak za dowcipem swym, którym go był hojnie
Bóg obdarzył, a on im szafował przystojnie,
Był wziętym u wszech ludzi, siedział w pańskiej radzie,
Co mu więtszą cześć niosło niż złoto w pokładzie.
Do Turek posłem chodził, labirynty prawne,
Jeśli jednemu w Polszcze, jemu były jawne.
Umarł prawie na ręku u życzliwej żony
I leży pod tym zimnym marmorem zamkniony

Tegoż małżonce
Anna z Piłce, dwu mężu zacnych pochowawszy
I dwu synu jako dwu źrzenic opłakawszy,
I z mężów kasztelanka, i z rodu, w tym grobie
Leży, który za zdrowia gotowała sobie;
Białagłowa uczciwa i serca wielkiego -
By u śmierci okrutnej było co ważnego!


Anna z Pilczy była córką Mikołaja Ocica Pileckiego,kasztelana bełskiego i lwowskiego, starosty zamechskiego.Matką była Barbara Konińska lub Barbara z Witowic. Pierwszym mężem Anny był kasztelan rozpirski Mikołaj Kobylański,z któym miała dwóch synów-Jana i Krzysztofa-oraz trzy córki-Jadwigę,Annę i Dorotę. Zmarła w Krakowie w 1576 roku.Drugim jej mężem był kalwin Andrzej Bzicki herbu Ciołek.

 Powrót do spisu tresci ↑

Zygmunt Krasiński

Fragmenty „Snu Elżbiety Pileckiej” Zygmunta Krasińskiego:

Myślała Elżbieta, córka Ottona z Pilcy, o młodym kochanku, o Archeldzie z Heldy, rycerzu niedawno przybyłym z Morawii na dwór potężnego jej ojca. - Pierwszą pałająca miłością, wszędzie szczęście upatrywała i błogie dni sobie obiecując, w rajskiej marzyła ułudzie...

„O luba — mówił rycerz — już stoją na podwórcu konie; słyszysz? tętnią ich kopyta; noc piękna; śpi zamek; księżyc patrzeć tylko będzie na naszą ucieczkę. - Nie zwlekaj, zaślubiona już mi sercem oblubienico! — Nie zwlekaj!" A słowa młodzieńca podobne były do miłego szmeru błyszczącego strumienia; przenikały one aż do duszy Elżbiety, jak promienie wiosennego słońca do kielicha świeżo rozwitej róży; i jakaś moc nadludzka rzuciła ją w objęcia Archelda - i uniósł ją rycerz przez ciemne zamku galerie, przez kręte schody, wąskie przejścia i podłużne sale aż na szeroki dziedziniec. Tu lekko posadził ją na czarnym swoim koniu, sam obok niej skoczył i przy świetle księżyca wyruszył wraz ze zbrojnymi towarzyszami...

Mignęły wśród drzew otaczających zbroje i proporce i pancerna jazda wystąpiła z ciemnego boru. Na jej czele poznała dziewica Ottona z Pilcy, ojca swojego, a przy nim nie cierpianego człowieka....

Cała skała, okryta zbrojnymi, w każdym miejscu błyszczała to szyszakiem, to pancerzem, i zdało się Elżbiecie, że kamienna opoka w stalową przemieniła się górę. Doszli nareście szczytu mordercy i szczęk broni się rozległ, i wielu ich poległo. Archeld bronił najdroższego skarbu z wściekłością rozpaczy. Ale córka wojewody uczuła, jak corazbardziej drżało podpierające ją ramię, spostrzegła strumienie krwi, wylewające się spod zbroi kochanka, i cala góra zdała się jej zalaną purpurowym potokiem; porwane nim ciało Archelda runęło ze szczytu opoki i rozdarte przez ciernia i głazy, padło u stóp pana z Piłcy. A surowy ojciec wziął rękę córki i połączył ją z sędziwą ręką swojego towarzysza...

Zdało się marzącej dziewicy, że słyszy pogrzebowy dźwięk dzwonów i że w żałobne ubrana szaty, trzymając syna za rękę, postępuje za trumną człowieka, którego jej serce nigdy nie kochało. — Tłum ludu cisnął się wokoło. — Zbrojne hufce z spuszczonymi dzidami, służalcy z udanym smutkiem szli za ciałem znienawidzonego, a jego wdowa kryła głowę między czarne zasłony, a każdy z otaczających starał się wzrokiem przedrzeć te zasłony i jej łzy wyśledzić, a ona łez wylewać nie mogła i wdowa Granowskiego była jeszcze kochanką Archelda...

Zdało się marzącej dziewicy, że w ogromnym kościele stoi wpośród tłumów oświeconych tysiącznymi pochodniami...Pomiędzy mnóstwem osób zapełniających świątynię rozeznała Elżbieta męża z koroną, który siedząc na tronie, rozciągnął berło nad swoim narodem i rzekł do niego: „Obieram poddankę za żonę." ...

Powstał mąż z berłem. Zeszedł z tronu i podał rękę córce wojewody. Zabrzmiały muzyczne tony, ozwały się pienia, pochodnie podwojoną błysnęły jasnością, i klękli oboje przed wielkim ołtarzem. Duchowny drugi zbliżył się do drżącej Elżbiety. Po chwili uczuła ciężar unoszący się na splotach własnych włosów; podniosła oczy, a rażący połysk drogiej korony oblał jej twarz anielską, i kochanka Archelda była królową Lechlii...

 Powrót do spisu tresci ↑

Józef Ignacy Kraszewski

Pisarz w "Skrypcie Fleminga" opisującym wydarzenia na drezdeńskim dworze niejednokrotnie przywołuje postać Emerencjanny z Warszyckich Pociejowej ,wnuczki kasztelana Stanisława, późniejszej pani de Montemorency.

...Zarówno nad sercem i umysłem Augusta II, jak nad wszystkimi sprawy ówczesnymi panowały kobiety. Historia całego panowania, całej polityki, wszystkich bohaterów saskich, a po części i polskich tej epoki mieści się w białych dłoniach niewieścich. Piękna Königsmarck użytą jest do traktowania ze Szwedami; królem rządzą z kolei reprezentantki różnych wpływów: Aurora, Esterle, Cosel, Denhoffowa; Egerią feldmarszałka Flemminga jest podskarbina Przebendowska; za każdym z faworytów i ministrów stoi jakaś pani lub ulubienica; cały areopag intrygantek obsiada zamek drezdeński i wikła około niego sieci; w Polsce więcej czuć i widać panią hetmanową Sieniawską i Pociejową niż obu hetmanów. Kobiety władną, rządzą, przez nie dzieje się wszystko, bez nich nic się dokonać nie może...

...Denhoffowa, mała, drobna, delikatna, jak małpeczka siedziała, trzymała się i latała na koniu. Lepiej jeszcze od niej jeździła Pociejowa, hetmanowa litewska, i król mógł mieć u boku dwóch żeńskich adiutantów, co zawsze wielce dlań było przyjemnym. Starsze panie mogły wyjeżdżać powozami i przypatrywać się z daleka wściekłym zapasom bez krwi rozlewu...

...Dzień lipcowy gorący wprawdzie był, ale pogodny, a maleńki wietrzyk, który przybył umyślnie, aby tumany kurzu podnosić, upał czynił prawie znośnym. Widok pułków ustawionych jak do boju, lśniących od srebra i złota, piór i galonów, szczególniej konnych gwardii — był przepyszny. Na wyżynach ustawione działa miały wystrzałami dodawać bitwie złudzenia. Flemming przyjął króla, wyjechawszy naprzeciw ze świetnym sztabem swoim, adiutantami i świtą. Konie czekały na króla i panie, które mu towarzyszyć miały: śmiałą Denhoffową, która króla na krok nie odstępowała, i odważniejszą jeszcze Pociejową, która koniem władała jak prawdziwa hetmanowa. Inne panie, nie mogąc się przebrać za amazonki, przybyły na plac boju powozami i patrzyły z nich ciekawie na tę komedią wojskową. Denhoffowa miała rodzaj mundurku, który jej dosyć był do twarzy. Pociejową - strój polski, z kołpaczkiem i kitą wspaniałą...

...Król z Maurycym Saskim, księżną Cieszyńską, Königsmarck, Denhoffową, Pociejową, księżną Weissenfels zjechał zawczasu. Towarzyszyło mu około dwóchset osób przedniejszych, ale oprócz nich tłum ciekawych i zaproszonych dla przypatrywania się zabawie z daleka. Zrazu i pan podkomorzy Dziubiński był w zachwyceniu; obchodził kramy, w których boginie sprzedawały najpiękniejsze rzeczy w świecie. Słyszał on o księżnie Cieszyńskiej, o Königsmarck, wiedział o Denhoffowej i Pociejowej, że były w łaskach króla, ale trudno mu pojąć było, jak się te niewiasty z sobą godziły i przyjaźniły, jak król zarówno do wszystkich się uśmiechał. Ten rodzaj poligamii jawnej, przeciw której nikt nic nie mówił, jak gdyby była w naturalnym rzeczy porządku, w głowie mu się nie mieścił...

...Pociejową powinieneś był Wasza Królewska Mość przez politykę trochę dłużej zatrzymać i więcej do siebie przywiązać. Baba utrapiona! Małe to, drobne, słabe na pozór, a energią ma szaloną. Tak samo jak niegdyś z Friesenem pędziła do Gdańska pocztylionem, gotowa oklep przelecieć do Drezna, gdy się jej w głowie zakręci.

- A już bym ją tu wolał mieć - rozśmiał się król - niżeli w Wilnie lub Warszawie, gdzie mi buntuje ludzi i z Sieniawską razem hetmanów na sznurku trzyma. Pensją jej odebrać potrzeba.

- Jestem i ja za tym - rzekł Flemming- niech uczuje, że Wasza Królewska Mość wiesz o jej intrygach i pobłażającym nie będziesz dla niej...

...Hetman Pociej przebywał podtenczas w Wilnie, a co dziwniejsza, znajdowała się z nim razem i pani hetmanowa, chociaż małżeństwo najczęściej każde z osobna swoim dworem mieszkało. Przypisać to należało najprzód pilnej potrzebie dozierania hetmana, aby się nie wdał w kompromitujące ze dworem konszachty, następnie mięsopustowi, bo pani hetmanowa bawić się lubiła i była nawykła, a na wsi nigdy mieć nie mogła tylu koło siebie ludzi i tak dobranego towarzystwa, jak w mieście...

...Obyczaje królewskie odbijały się w społeczeństwie: przepych i balowanie stało się koniecznością, szczególniej dla pań, co jak Pociejowa, życia drezdeńskiego i warszawskiego skosztowały...

...Od czasu jednak pacyfikacji ostatniej szło jakoś coraz krzywiej i trudniej. Duszą i ciałem hetman królowi i Flemmingowi rad był służyć, ale mu z pamięci nie wychodziło, jak przed Antonowiczem i Blachą uciekać musiał do Dublina, koniowi tylko zawdzięczając życie. Szlachta była dotąd na Pocieja oburzoną. Pani Pociejowa, za to eksponowanie się mężowskie znajdując się za mało gratyfikowaną ode dworu, burczała na niewdzięczność króla i Flemminga, odwodząc męża od dalszego narażania się na niebezpieczeństwo. Ona i pani hetmanowa Sieniawska właściwie na miejscu swych mężów buławami władały, rej wodziły nie tylko w domu, ale w sprawach publicznych, nie dając ichmościom postawić kroku bez swego przyzwolenia. Powagą i surowością Sieniawska, śmiałością i energią wygrywała Pociejowa...

...Maleńka, drobna, na pozór słaba hetmanowa litewska była jedną z tych kobiet, których nic złamać nie może. Sławna owa jej podróż odbyta z Friesenem konno, pocztą z Warszawy do Gdańska, a stamtąd do Drezna, niczym jeszcze była przy innych wybrykach. Życie, jakie prowadziła, pełne było awantur najosobliwszych. Konia dosiąść, z pistoletu palnąć i w chwili gniewu rzucić się śmiało pomiędzy dobyte szable braci szlachty, wykłócić się, nie obawiając ani rzec, ani usłyszeć najgrubszego słowa - było dla niej chlebem powszednim. Nie mogła żyć ani długo wytrwać w spokoju, potrzebowała intrygi jak ryba wody, plotek jak ptak powietrza; cały dzień usta się jej nie zamykały. Grała szalenie, rzucała pieniędzmi jak plewą, tak samo jak z nimi, postępując z ludźmi, których do największych łask przypuszczała od razu i z równą łatwością pozbywała się jednym słowem. Lubiła się dziwacznie stroić, chodziła chętnie po męsku, przebierała się po wojskowemu, szukała coraz nowej rozrywki, a starszy dużo mąż, który by jej na żaden żywy sposób powstrzymać nie był w stanie, nawet się o to nie kusił. Miała swobodę zupełną. Dokazując, co chciała, i nie troszcząc się wielce o niego, pani Pociejowa panowała nad nim i energią go przechodząc, prowadziła, jak się jej podobało. Przekonaną była, że mąż winien jej wszystko...

...W progu stała pani hetmanowa, maleńka kobiecina nie pierwszej młodości, z resztkami wdzięku w zmęczonej twarzyczce, która musiała być bardzo piękną, ale z niej tylko teraz zostały ogniste oczy, maleńkie usta zwiędłe, ostry nosek i płeć ubielona. Na zmarszczonym czole wyraz oburzenia i gniewu jeszcze był widoczny. Ubrana w paradną suknię ranną z tureckiej materii kwiecistej i pstrej, we fryzurze dosyć zaniedbanej na głowie, z koronkowymi, w nieładzie około szyi trochę pomarszczonej kołnierzykami, hetmanowa w jednej rączce chudej trzymała coś na kształt kija. Był to cybuch wiśniowy turecki, bo pani Pociejowa, jak wiele śmielszych pań, co na dworze saskim żyły z królem w poufałości (jak później młoda i piękna Orzelska) - o zgrozo! - fajkę się palić nauczyła...

Ten sam autor opisuje wielokrotnie  Emerencjannę w "Hrabinie Cosel":

Pani Pociejowa przypominała sobie jakiegoś hrabiego Friesena. Po obiedzie młode panie wyrwały się z młodzieżą na konną przejażdżkę gdyż obiedwie namiętnie lubiły hasać i dokazywać na koniach..

...Bawiono do późna. Pociejowa i Denhoffowa śpiewały .. Ponieważ panie Denhoffowa i hetmanowa Pociejowa, i matka ich marszałkowa Bielińska, wszystkie bardzo lubiły muzykę, i śpiewały arie włoskie, opera je najczęściej do pół wieczora zajmowała...[ * ]

...Na dzień następny naznaczona była maskarada z jarmarkiem. Denhoffowa miała być jedną z gospodyń, marszałkowa i pani Pociejowa także.. w trzech straganach naprzeciwko ratusza ustawionych, z których średni przystrojony był na wzór neapolitańskich Aqua fresca, siedziały pani Pociejowa, przy której służbę odprawiał, z gitarą na wstążce, stojący przy niej hrabia Friesen, pani marszałkowa Bielińska przebrana za wenecjankę, przy której stał na straży Montargon, i pani Denhoff w neapolitańskich kobiet stroju ,cała okryta klejnotami...

...Sześć najprzód pułków wyszło w pole - mówił przybyły - cała królewska lejbgwardia konna użytą była. Na wyżynach ustawiono działa i wojska tak rozporządzono, ażeby dwór miał widowisko prawdziwej wojny. Jakoż udało się wszystko przepysznie. Rozdzielone pułki postępowały dając ognia, nacierając, a choć oprócz kilku wywróconych i podeptanych nikomu się nic nie stało, można było przysiąc z dala, że bitwa była najzaciętsza i przelew krwi okrutny. Król przypatrywał się temu igrzysku, z jednej strony mając przy sobie Denhoffowę. z drugiej — hetmanowę Pociejowę. obie konno jako amazonki. Otaczał go cały dwór na pysznych rumakach. Reszta dam w poszóstnych powozach patrzała nie wysiadając z nich. a był cały świat niewieści.

Cosel uśmiechnęła się szydersko.

- Teraz mu dwie towarzyszy - rzekła - widoczny postęp, a w odwodzie ta ariergarda w powozach. O, rzeczywiście, to wspaniale i po królewsku! Van Tinen zniżył głos.

- W istocie te dwie - dodał - nie są wcale o siebie ani o nikogo zazdrosne. Ale wracam do mojego opisu - począł znowu - nie opodal rozbite były wspaniałe namioty. Pod jednym z nich król obiadował, mając przy sobie Denhoffowę. Pociejowę, Bielińską i co najprzedniejsze osoby z towarzystwa...

* Kraszewski namieszał w powieści w genealogii Pociejowej. Emerencjanna Pociejowa, córka Stanisława Warszyckiego, miecznika koronnego, wnuczka Stanisława, kasztelana krakowskiego, nie była siostrą Marii Denhoffowej. Maria Anna Dehoffowa była córką marszałka K.L. Bielińskiego i Ludwiki Marii Morsztyn.

  Powrót do spisu tresci ↑

Tomasz Mann

W 1971 roku Władysław Moes wybrał się do kina. Wyświetlano dzieło sławnego, włoskiego reżysera Luchino Viscontiego. Sędziwy twórca sfilmował opowiadanie Tomasza Manna „Śmierć w Wenecji”.Visconti był zafascynowany twórczością Manna."Śmierć w Wenecji", napisana w roku 1920 jest jednym z najbardziej tragicznych i posępnych utworów Tomasza Manna. Nowelka opowiadała o niemieckim pisarzu Gustawie von Aschenbach, który doświadczony losem i zmęczony pracą wybrał się na odpoczynek do Wenecji.W Grand Hotelu na Lido spotyka polską rodzinę, a wśród niej ślicznego chłopca, którego widok wywołuje w nim nieznane dotąd uczucia. Dotarło do niego, że piękno można również odbierać poprzez zmysły i uczucia.

"Ze zdumieniem zauważył Aschenbach, że chłopiec jest skończenie piękny. Twarz jego zamknięta, blada i pełna wdzięku, otoczona włosami barwy miodu, z prostolinijnym nosem, miłymi ustami, z wyrazem uroczej i boskiej powagi, przypominała rzeźby greckie z najszlachetniejszej epoki i przy czystej doskonałości formy posiadała tak niepowtarzalnie osobisty czar, że widz miał wrażenie, iż ani w naturze, ani w plastycznych sztukach nie spotkał nic równie szczęśliwie udałego. [...] Jego włosy przylegały w pierścieniach do skroni i karku, słońce oświetlało puch  górnej części grzbietu, a delikatny rysunek żeber, harmonijna budowa klatki piersiowej zaznaczały się pod obcisłym okryciem tułowia, pachy były jeszcze gładkie jak u posągu, zagłębienia pod kolanami lśniły i ich błękitne żyłkowanie sprawiało, że ciało chłopca zdawało się utworzone z jaśniejszego materiału. [...]"

Aschenbach zakochuje się w pięknym chłopcu. Przesiaduje godzinami na plaży, chcąc być jak najbliżej niego;

Był tak bardzo wstrząśnięty, że zmuszony był unikać światła tarasu, ogródka przed domem i szybkim krokiem szukał cienia w parku za willą. [...] I podany w tył, z opuszczonymi ramionami, pokonany i wstrząsany dreszczem, szeptał starą formułę tęsknoty - niemożliwą tu, niedorzeczną, niegodziwą, śmieszną, a jednak świętą, czcigodną jeszcze i tutaj: "Kocham cię!" "

Uczucia wobec chłopców odgrywały dużą rolę w całym jego życiu i w całej jego twórczości. Jego pierwszą miłością było uczucie do szkolnego kolegi, Armina Marntensa:

"Ja tego chłopca kochałem - to była rzeczywiście moja pierwsza miłość, i nigdy nie było mi już sądzone uczucie równie tkliwe, równie uszczęśliwiające i bolesne. Czegoś takiego nie zapomina się, choćby minęło od tego czasu siedemdziesiąt lat, bogatych w przeżycia.

Własny syn, Eissi, wzbudzał w nim niezupełnie ojcowski zachwyt:

"Wczoraj wieczorem zauważyłem światło sączące się przez zamknięte oszklone drzwi z części domu zajmowanej przez dzieci [...]. Okazało się, że Eissi leżał na łóżku, fantastycznie obnażony. [...] Ktoś taki jak ja oczywiście "nie powinien" mieć dzieci..."

Tomasz Mann darzył wielkim uczuciem swojego wnuka, Fridolina,który był być może pierwowzorem dla jednego z bohaterów Doktora Faustusa,Nepomuk Schneidewein,"księcia elfów",  

"Jestem zupełnie zakochany w tym ślicznym, zawsze pogodnym i promieniującym zdrowiem chłopczyku. [...] Rozkoszny Frido, który jeszcze wypiękniał od poprzedniego razu, co dzień wprawia mnie w nowy zachwyt."

Władysław Moes rozpoznał w filmowym bohaterze siebi.Filmowy Tadzio to był on-smukły, śliczny chłopczyk z długimi, puszystymi blond włosami. Ubrany w marynarskie ubranko, zgodnie ówczesną z modą, spacerował po zaułkach i plażach Wenecji.Wiosną 1911 r. Tomasz Mann zatrzymał się z żoną w Lido w Hotel des Bains. W tym samym czasie zatrzymała się tu również rodzina Moesów "składająca się z pięknej i dostojnej matki, trzech kilkunastoletnich córek, jedenastoletniego synka i towarzyszącej im nauczycielki".

Opowiadanie Manna wzbudziło podejrzenie cenzorów zaraz po ukazaniu się w 1912 roku. Angielska wersja „Śmierci w Wenecji” została pozbawiona fragmentów, które w opinii cenzury zbyt śmiało mówiły o uczuciach starego Aschenbacha wobec młodziutkiego Tadzia. Wraz z upływem czasu zastrzeżenia cenzorów straciły swoje podstawy i obecnie badacze podkreślają motyw przemijania czasu i tęsknoty za utraconą młodością w obliczu czyhającej śmierci jako dominujący w opowiadaniu. Władysławowi Moesowi nie dane było więcej zobaczyć Wenecji. Kiedy wybierał się tam w latach 70-tych wybuchła we Włoszech epidemia cholery. Przedziwnym zbiegiem okoliczności była to ta sama choroba, która na początku XX-wieku spowodowała śmierć poety von Aschenbacha i przeniosła Tadzia do historii literatury.

Życiorys Władysława Moesa jest pełen niejasności.Przedstawiam poniżej informacje do których dotarłem nie gwarantując ich pełnej wiarygodności.

Władysław Gerard Moes był synem Juliana Aleksandra Moesa i Janiny Joanny Miączyńskiej.Urodził się około 1900 roku.Był uczniem Koła Szkolnego im. św. Stanisława Kostki [późniejszego Gimnazjum Męskiego im. św. Stanisława Kostki]. 10 lipca 1920 roku na dziedzińcu szkoły odbył się uczniowski wiec rekrutacyjny do Wojska Polskiego. Najmłodsi ochotnicy mieli ok. 16 lat. Zgłosili się także maturzyści z roczników 1915-1920. W historii szkoły znalazłem informację,że wśród uczniów tej szkoły odznaczonych za bohaterstwo orderem wojskowym Virtuti Militari był maturzysta z roku 1911 Władysław Moes. Niestety nie udało mi sie potwierdzić tej informacji w dokumentach. W latach 1930-1939 był nadzyczajnym członkiem Strzelca. W 1928 roku odziedziczył po ojcu majątek Udórz-dwór, folwark i stadninę.Sporo przebywał w Krakowie i w Warszawie, zajmował się polityką.Był żołnierzem WP.Brał udział w Akcja Zaolzie oraz w Kampanii Wrześniowej, po której,jak twierdzą starzy mieszkańcy Udorza i Żarnowca,dziedzic,podporucznik rezerwy, dostał się do niewoli i przebywał w Oflagu w Rzeszy.Władysław Moes otrzymał 20 września 1939 Krzyż Walecznych. W czasie okupacji był członkiem AK VII Obwodu Okręgu Warszawskiego AK "Obroża".Ożenił się z Anną Teresą Belina-Brzozowską,która rzuciła po ślubie pracę zawodową i zarządzała,liczącym 430 hektarów majątkiem męża.Władysław Moes zmarł w roku 1986.Pochowany został na cmentarzu na Górze św.Piotra.

 Powrót do spisu tresci ↑

Henryk Sienkiewicz

...ponieważ wiedziano, że i tak w klasztorze był znaczny zapas podobnych narzędzi, wnet też poczęto gadać po całym mieście, że klasztor rychłego oczekuje napadu. Coraz nowe rozporządzenia zdawały się potwierdzać tę pogłoskę. Pod noc dwustu już ludzi pracowało wedle murów. Ciężkie działa przysłane jeszcze przed oblężeniem Krakowa przez pana Warszyckiego, kasztelana krakowskiego, w liczbie dwunastu, osadzono na nowych lawetach i rychtowano odpowiednio.Z lamusów klasztornych zakonnicy i pachołkowie wynosili kule, które układano w stosy przy armatach; wytaczano jaszcze z prochem, rozwiązywano snopy muszkietów i rozdawano je między załogę. Na wieżach i narożnikach stanęły straże, mające dawać dniem i nocą pilne baczenie na okolicę; oprócz tego ludzie wysłani na zwiady rozesłali się po okolicy do Przystajni, Kłobucka, Krzepic, Kruszyny i Mstowa...

[Potop t.2,Rozdz.13]

...Sadowski był żołnierz śmiały i popędliwy, a że znał swoją wartość, więc obrażał się łatwo:

- Ani słowa nie powiem więcej! - rzekł wyniośle.

Millera z kolei obruszył ton, jakim powyższe słowa były powiedziane.

- Ja też waszmości o więcej nie proszę! - odpowiedział - a do narady wystarczy mi hrabia Weyhard, który ten kraj zna lepiej.

- Zobaczymy! - rzekł Sadowski i wyszedł z izby.

Weyhard rzeczywiście zastąpił jego miejsce. Przyniósł on list, który tymczasem odebrał od pana krakowskiego Warszyckiego, z prośbą, aby klasztor zostawiono w spokoju; lecz z listu tego nieużyty człek wydobył wprost przeciwną radę.

- Proszą się - rzekł Millerowi - zatem wiedzą, iż się nie obronią! W dzień później pochód na Częstochowę był w Wieluniu postanowiony.

Nie trzymano go nawet w tajemnicy, skutkiem czego z wieluńskiego konwentu o. Jacek Rudnicki, profos, mógł wyruszyć na czas do Częstochowy z wiadomością. Biedny zakonnik nie przypuszczał także ani przez chwilę, aby jasnogórcy mieli się bronić. Pragnął ich tylko uprzedzić, by wiedzieli, czego się trzymać, i uzyskali dobre warunki....

[Potop T.2 Rozdz.14]

...Wieści z kraju już były ożywiły nadzieje tych exulów i wielu gotowało się do zbrojnego powrotu. W całym Śląsku, a zwłaszcza w księstwach raciborskim i opolskim, gotowało się jak w garnku; posłańcy latali z listami do króla i od króla do pana kasztelana kijowskiego, do prymasa, do pana kanclerza Korycińskiego, do pana Warszyckiego, kasztelana krakowskiego, pierwszego senatora Rzeczypospolitej, który ani na chwilę nie opuścił sprawy Jana Kazimierza.Panowie ci, w porozumieniu z wielką królową, niezachwianą w nieszczęściu, porozumiewali się i ze sobą, i z krajem, i z przedniejszymi w nim ludźmi, o których wiedziano, że radzi by do wierności prawemu panu powrócić. Swoją drogą słał gońców i pan marszałek koronny, i hetmani, i wojsko, i szlachta gotująca się do chwycenia za broń...

[Potop t.2,Rozdz.20]

...Co wiem, pewnie tego nie ukryję. W Wielkopolsce Żegocki i Kulesza dokazują. Pan Warszycki Lindorma z zamku pileckiego wysadził, Danków się obronił, Lanckorona w naszym ręku, a na Podlasiu pan Sapieha pod Tykocinem co dzień w siłę rośnie. Gorzeją już Szwedzi w zamku, a z nimi razem zgorzeje i książę wojewoda wileński. Co do hetmanów, ci się już spod Sandomierza w Lubelskie ruszyli, jawnie tym okazując, że z nieprzyjacielem zrywają. Jest tam z nimi i wojewoda czernihowski, a z okolicy ciągnie ku nim, kto żyw i kto szablę w garści utrzymać może. Powiadają, że się tam ma jakiś związek przeciwko Szwedom formować, w czym i pana Sapiehy jest ręka, i pana kasztelana kijowskiego...

[Potop t.2,Rozdz.25]

...Ale pan hetman Sobieski rozochocił się i mówił dalej:
-Mistrz z was, panie bracie, mistrz prawdziwy. Znaleźliście też kiedy równego sobie w tej Rzeczpospolitej?
-W szabli - odpowiedział zadowolony z pochwały Zagłoba - Wołodyjowski mnie doszedł. A i Kmicica poduczyłem też nieźle.
To rzekłszy zerknął na Bogusława, ale ten udał, że nie słyszy, i rozmawiał pilnie z sąsiadem.
-Ba! - rzekł hetman. -Wołodyjowskiego nieraz przy robocie widziałem i ręczyłbym za niego, choćby o losy całego chrześcijaństwa chodziło. Szkoda, że takiego żołnierza jakoby piorun uderzył.
-A co mu się stało? - spytał Serbiewski, miecznik ciechanowiecki.
-Dziewka mu umiłowana w drodze, w Częstochowie, zmarła- odpowiedział Zagłoba - i to najgorzej, że znikąd nie mogę dowiedzieć się, gdzie on się teraz znajduje?
-Przez Bóg! - zawołał na to pan Warszycki, kasztelan krakowski. -Toż ja ciągnąc do Warszawy napotkałem go w drodze również tu jadącego i przyznał mi się, że obrzydziwszy ten świat i jego vanitates, na Mons regius się wybiera, aby w modlitwie i rozmyślaniach stroskanego żywota dokończyć.
Zagłoba porwał się za resztki czupryny.
-Kamedułą został, jak mi Bóg miły! - zakrzyknął w największej desperacji.
Jakoż wiadomość pana kasztelana na wszystkich niemałe uczyniła wrażenie...

[Pan Wołodyjowski]

Na kartach Pana Wołodyjowskiego pojawia się Gabriel Silnicki:

Rozdział VIII

[...] Pan Michał przedstawił młodego przyjaciela siostrze i Krzysi Drohojowskiej, a ów ujrzawszy drugą pannę, chociaż w odmiennym rodzaju, lecz równie niepośledniej urody, zmieszał się po raz wtóry; pokrył to jednak ukłonem i dla dodania sobie fantazji ręką do wąsów, które mu jeszcze nie rosły, sięgnął. Zakręciwszy tedy palcami nad wargą, zwrócił się do Wołodyjowskiego i opowiedział mu cel swego przybycia. Pogarda , Robak, WrógOto pan hetman wielki pilnie pożądał widzieć małego rycerza. O ile pan Nowowiejski się domyślał, chodziło o jakąś funkcję wojskową, hetman bowiem odebrał świeżo kilka listów, mianowicie od pana Wilczkowskiego, od pana Silnickiego, od pułkownika Piwo i od innych komendantów na Ukrainie i Podolu rozrzuconych, z doniesieniami o krymskich wypadkach, które nie zapowiadały się pomyślnie [...]

Rozdział VIII

[...] Ojczyzna, Poświęcenie, ŻołnierzTego samego dnia oznajmił się mały rycerz u hetmana, który kazawszy go zaraz puścić rzekł mu:

— Muszę Ruszczyca do Krymu wysłać, aby patrzył, na co się tam zanosi, i aby u chana o dotrzymanie paktów kołatał. Chceszli na nowo wstąpić do służby i komendę po nim objąć? Ty, Wilczkowski, Silnicki i Piwo będziecie mieć oko na Dorosza i na Tatarów, którym nigdy zupełnie ufać nie można. Pan Wołodyjowski posmutniał. Przecie oto kwiat wieku przesłużył. Przez całe dziesiątki lat spokoju nie zaznał; żył w ogniu, w dymach, w trudzie, w bezsenności, głodzie, bez dachu nad głową, bez garści słomy do snu. Bóg wie, jakiej krwi nie toczyła już jego szabla. Ni się ustalił, ni się ożenił. Stokroć mniej zasłużeni pożywali już panem bene merentium[129], dochodzili do honorów, urzędów, starostw. On bogatszym począł służyć, niż był teraz. A jednak oto zachciano na nowo nim zamiatać jak starą miotłą. Przecie i duszę miał rozdartą na dwoje; za czym zaledwie znalazły się słodkie i przyjazne ręce, które poczęły mu rany obwiązywać, już mu kazano zrywać się i lecieć na pustynne, dalekie brzegi Rzeczypospolitej bez względu, że on znużon tak bardzo na duszy. Toż gdyby nie owe zrywania się i służby, byłby się nacieszył choć parę lat swoją Anusią [...]

Epilog

[...] Z mniejszych zaś — nie męstwem, ale znaczeniem — wojowników był pan kasztelan podlaski Łużecki, któremu brata w Bodzanowie Turcy ścięli, za co im wieczną zemstę poprzysiągł; był pan Stefan Czarniecki, wielkiego Stefana synowiec, pisarz polny koronny. On w czasie oblężenia Kamieńca, pod Gołębiem na czele hassy szlacheckiej po stronie króla stojąc, ledwie że wojny domowej nie wzniecił, teraz zaś męstwem pragnął na lepszym polu zabłysnąć. Był pan Gabriel Silnicki, któremu wiek życia zszedł na wojnach, a starość ubieliła już głowę; byli różni inni wojewodowie i kasztelanowie, mniej z poprzednich wojen znani, mniej sławni, lecz tym bardziej sławy chciwi [...]

  Powrót do spisu tresci ↑

Adolf Dygasiński

  Powrót do spisu tresci ↑

Kazimierz Gliński

Urodził się 13 czerwca 1850r. w Wasylówce koło Kijowa. Pochodził ze zubożałej rodziny ziemiańskiej. Był synem Ludwika Glińskiego oraz ojcem Mieczysława Glińskiego. Szkołę średnią ukończył w Berdyczowie. W 1868 rozpoczął studia na wydział historyczno-filologiczny Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1873 roku przeniósł się z Krakowa do Warszawy. Wielokrotnie przebywał w Nałęczowie u syna, który był lekarzem. Zmarł 1 stycznia 1920 w Nałęczowie. Pisarza upamiętnia tablica umieszczona na budynku zarządu Spółki Zakładu Leczniczego. Został pochowany na miejscowym cmentarzu. Był autorem szeregu powieści historycznych, dramatów i zbiorów poezji. Pierwsze poezje drukował w czasopiśmie krakowskim "Kalina" oraz w lwowskiej "Strzesze". Tworzył również pod pseudonimem Kazimierz Poroh. Jest autorem liczącej ponad trzysta stron powieści "Stare Lwy", której akcja toczy się między innymi w zamkach na Smoleniu i w Ogrodzieńcu. Powieść była drukowana w odcinkach w 1912 r. w warszawskim czasopiśmie "Złoty róg. Ilustrowany tygodnik literacki artystyczny i społeczny".W następnym roku została wydana przez wydawnictwo Gebethnera i Wolfa.

Fragment powieści "Stare lwy":

Łatwo może było trafić do Smolenia, ale wydobyć się z przepaści, ponad którą zwisało orle gniazdo pana Nikodema, i dostać się do wrót gdzieś ukrytych, mógł tylko człowiek dobrze z miejscowością tą obeznany i znający tajemnicze wejścia i wyjścia, szukający zresztą gościny lub przytułku nie w nocy, ale w dzień biały. Prawda, że księżyc wysadził się już był wysoko na niebo i blaskiem pełnym osrebrzył wszystkie zakątki lasu i skalnych rozpadlin — ale jednocześnie cienie pogłębił, tajemniczością owiał załomy wszystkie i przepaście, głazom i skałom nadał kształty potworów, siedzących cicho a groźnie, czyhających na śmiałka w królestwo ich wchodzącego. Blask miesięczny, łamiąc i wykrzywiając te cienie, nieraz wzrok łudził, niby szalbierz wierutny: pokazywał otchłanie tam. gdzie ich nie było, na ścieżce uczęszczanej nieprzebyte zapory stawiał z kosmyków traw rozczochranych, nadając im wygląd larw albo wiedźm łysogórskich.

Nieznajomy rycerz, choć trzymał się wskazówek, danych mu przez napotkane w lesie pacholę, zwątpił już był o możności dostania się do zamku pana Smoleńskiego, raz nawet w taki labirynt skał się zaplątał,że niepodobieństwem mu się wydało, by mogła tu być jaka siedziba ludzka. Ale, oto jakieś gwary i głosy zmieszane ludzkie i nieludzkie, bo psi skowyt, rżenie ogierów, parskanie nozdrzy, łomot kopyt, szczęk mieczów, wrzaski i krzyki i jakiś lament jękiem bolesnym a jednostajnym, rozdzierający powietrze, - to wszystko mieszało się razem, kotłowało, przelewało się i czyniło wrażenie jakiegoś przedpiekla i grozą napełniało zabłąkanych w onej puszczy wędrowców. Młody rycerz nie zastrachał się jednak. Przeciwnie, z jakąś otuchą spojrzał przed siebie. To, co słyszał, do zrozumienia mu dało, że się znajduje gdzieś w pobliżu jaskini »starego-wilka«, który snadź do dom z ponocnej jakiejś wyprawy wracał. Nie patrzył już tedy na oświetlające mu drogę promienie księżyca, jeno kierował się na te głosy, na ten gwar, przez oddalenie stłumiony, który potężniał, rósł, aż stał się tak wyraźny, że każdy psa skowyt, każde chrapnięcie nozdrzy końskich, niemal wyraz każdy, w powietrze rzucony, ucho w całości chwytało i byłoby wszystko zrozumiałe, gdyby nie ten jęk jednostajny i jednotonny, który z pośród chaosu dźwięków innych, właściwych zresztą każdej rycerskiej wyprawie, nie wylatał z takim

lamentem okrutnym i najsilniejszymi nerwami nie targał. W kotlinie, nad którą zwisał, niby gniazdo orle do skał przyczepione, zamek smoleński, a oświetlonej pochodniami smolnemi, z któremi tu i tam uwijali się pajucy dworscy wrzało jak w garnku. Kilkudziesięciu jeźdźców zbrojnych, jednocześnie trzymających na smyczy psy i ludzi jakichś, których ręce skrępowane były z tyłu powrozami darło się na głos, drogę sobie wśród ciżby na górę zamkową torując. Jedni śmieli się i gaworzyli wesoło, snadź o wyprawieudałej; inni ziewali głośno i wyciągali członki znużone albo pociągali za palce aż w stawach trzaskały, ci wyśpiewywali piosnki jakieś wyuzdane a inni klęli i w mać tatarską łajali. Psy ujadały, źrebce gryzły się, a tłum pachołków uderzał siekierami w wozy ładowne, rozbijał koła, druzgotał osie, z wnętrza zaś wydobywał całe postawy płócien i sukien, wielkie zwoje jedwabiu i hatłusu, skóry zacnie wyprawne i szuby drogie, a człek jakiś, w stroju błazeńskim, siedział na gałęzi gruszy dzikiej, nad studnią rosnącej i głowę w obie dłonie ująwszy, kołysał się w lewo to w prawo, zawodząc:

- Ajjj-wajjj!...

Wołanie ono, jakiem nieszczęściu ludzkiemu przedrzeźniał, rozchodziło się długim lamentem po lesie i do szalonego śmiechu pobudzało tłum bezecny. Nie trudno było odgadnąć młodemu panu, że »stary wilk« napadł gdzieś na wozy kupieckie i złupił. Praktykowało się to w ziemiach niemieckich, ale w Polsce wyjątkiem było, tak, że ludzie zagraniczni chwalili we wspominkach swoich ona zacność ziemi piastowskiej. Ograbionymi byli żydzi, których przytroczono do siodeł libo na sfory pobrano i wraz z psami gnano do zamku na uciechę wyuzdanego tłumu, a głupi błazen niedoli tej urągał, siedział na gruszy studziennej i zawodził długim, przeciągłym lamentem:

- Ajjj-wajjj!...

Wtem gałąź pękła i bezecnik runął w głąb studni. Tłum ryknął śmiechem.Spuszczono wiadro i ciężko potłuczonego wydobyto z głębiny stułokciowej.

- A - podłe żydy!... - wyjęczał. - Eunuchów z nich porobię, jakem syn swojej macierzy, bo oćca nie jestem pewien!... - zaklął.

Znowu ryk śmiechu -

Słyszał to rycerz nieznajomy i mruknął przez zęby:

- Podlec!...

Wcisnął się w tłum, pchający się do wrót zamkowych a że strojem nie odróżniał się nic prawie od drużyny "starego wilka", (bo każdy z onej hałastry miał miecz przy boku, nóż za pasem, topór pod nogą i wilczurę na plecach) - niczyjej więc uwagi zrazu nie zwrócił i wtłoczył się wraz ze wszystkimi do wnętrza zacieśnionego dziedzińca, dziwiąc się trochę, że wódz onej zgrai, który na czele jechał, poprzedzony przez karła, niemiłosiernie w bęben walącego, cale nie był podobny do rysopisu pana na Smoleniu, podanego mu przez ono pacholę leśne.

 Powrót do spisu tresci ↑

Władysław Strumski

Władysław Strumski jest autorem powieści history­cznych. Akcja wydanej w 1984r. książki "Synowie rycerza ze Zwodowa" rozgrywa się  w latach 1352-1358 na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej, w bliskim otoczeniu króla Kazimierza Wielkiego. Bohaterami są trzej synowie rycerza Macieja ze Zwodowa. Na kartach powieści kilkakrotnie pojawia się postać Ottona z Piliczy.

Dosiadłszy koni Sędziwój wiódł swoich znowu wielkim łukiem, omijając obóz Kiejstuta, na spotkanie z głównymi siłami. Po drodze od schwytanych w jeństwo Litwinów dowiedziano się, że Kiejstut zwinął oblężenie Włodzimierza i dąży m Podlasie. Wynikało z tego, że fortel się udał i stary lis tym razem został przechytrzony. Była to jednak radość przedwczesna. Kiejstut zaprzestał istotnie oblegać gród i nawet odskoczył na kilka mil, ale ni stąd, ni owad znowu wrócił i niechejąc grodu,szukał sposobności do bitwy.

Zaledwie polskie oddziały połączyły się, gdy przyszły wieści, jako wojska litewskie są ledwie o trzy mile. Miedzy nimi a siłami polskimi był po staremu Włodzimierz.

Pan z Pilczy nie zastanawiał się. Zasilił miasto posiłkami i spyżą i zająwszy dogodną pozycję czekał na rozwój wypadków. Niedługo zresztą. Tegoż samego dnia pod wieczór nadbiegli gońcy, donosząc o zbliżaniu się jakichś wojsk. Tym razem z południa. W pierwszej chwili wodzowie polscy przypuszczali, że mogą to być swoi, ale ich nadzieje prędko rozwiał stary Wit z Mokrego. Przyszedł nie wzywany do starosty i rzekł:

— Nie jest dobrze, panie.

W namiocie oprócz gospodarza znajdował się Sędziwój i Staszko z Zelechowa. Tych ostatnich nieoczekiwane wejście nie znanego im rycerza zdumiało wielce. Jednak starosta ruski wiedząc, kim był dobry rycerz Wit, nie zdziwił się wcale, lecz zachował się tak, jakby ów przybył na jego wezwanie. Wskazał mu stołek i rozkazał:

— Prawcie!

— Lubart idzie k' nam wielkimi pochodami. Kiejstut już wie o nim i Jtemu się wrócił z drogi na Podlasie. Chcą nas wziąć w kleszcze.

— Jakże? — wtrącił się Sędziwój. — Wżdy Lubart miał na Grody Czerwieńskie uderzyć.

— Miał, ale zmienił zamiar. Może go zresztą Kiejstut do tego nakłonił, abart go słucha we wszystkim jako starszego.

Pan starosta wstał ze swego miejsca i założywszy w tył ręce, zaczął się chadzać po namiocie. Zmarszczone czoło i wyraz powagi na twarzy wskazywały na głębokie zamyślenie. Obecni milczeli, bo i prawdę rzekłszy nie bardzo wiedzieli, z czym wystąpić. Trwało to sporą chwilę, w końcu Otto z Pilczy przerwał wędrówkę i do Wita się zwrócił:

— Jak daleko jest Lubart i ilu ludzi wiedzie?

— Ma sześć tysięcy wojów. I to prawie samej jazdy. Idzie szparko. We i dni może tu być. I jeszcze jedno. Krzyżacy zrezygnowali w tym roku [...]

— Co myślicie, starosto? — zapytał Sedziwój.

— Gdybym miał pewność, że Lubart da nam pole, ruszyłbym mu naprzeciw i rozbił go w puch. Ale on niegłupi, wie, jako naszemu rycerstwu nie dotrzyma placu, będzie więc nas zwodził aż do nadejścia Kiejstuta, a obydwu nie poradzim.

— Co więc uczynim?

— Jeszcze nie wiem. Przeklęte krzyżackie węże! — wybuchnął nagle. — Co roku lezą w litewskie ziemie, by palić, niszczyć, mordować. Ale ninie nie pójdą, żeby Litwinom dać wolną rękę w wojnie z nami. Wszystko, co wyczyniają ci słudzy zaiste szatana, wymierzają w nas. Oby ich zaraza morowa wytraciła! — Pan na Pilczy porwał kubek i wychylił go jednym tchem. Mimo to upłynęła spora chwila, nim się uspokoił.

Kasztelan nie dziwił się nagłemu atakowi gniewu, jakiemu uległ przy­jaciel. Pamiętał dobrze — bo któż mógł o tym w Polsce zapomnieć — wszystkie łotrostwa i przeniewierstwa Zakonu, a szczególnie ich zdradziec­ką napaść łońskiego roku, gdy się przeciw Litwie szykowali, a przez Krzyżaków musieli przerwać z takim trudem i nakładem wielkich kosztów przygotowaną wyprawę.

— Widzi mi się — podjął już spokojnym głosem starosta — że najwłaściwszym wyjściem będzie podział naszych sił. Ja z wszystką piechotą i trzema-czterema lekkimi chorągwiami zamknę się we Włodzi­mierzu, a ty, kasztelanie, z resztą będziesz dokuczał Litwinom, by mnie zbyt długo w oblężeniu nie trzymali.

— A pewneż to, że przystąpią do wtórego oblężenia grodu? — zapytał milczący do tej pory Staszko z Źelechowa.

— Jeno po to się wyprawili, żeby Włodzimierz dobyć — powiedział W* z Ał Vrego.

j_„,i tak, to nie ma co myśleć — ozwai się Sedziwój. — Musicie się pośpieszyć, żeby was Kiejstut nie uprzedził.

— Wyruszam zaraz. Dajcie znać królowi co i jak...

[...]

Pan starosta ruski po przeczytaniu biskupiego, a raczej królewskiego pergaminu — biskup pisał w imieniu króla — zadumał się głęboko. Przyzwyczaił się do różnych zaskakujących pociągnięć Kazimierza, ale to było mu wyraźnie nie w smak. Nie dalej jak trzy tygodnie temu władca nakazał im walkę do ostatniego tchnienia, opór za wszelką cenę, ninie zaś me unikać bitew z Litwą, zacząć układy z Kiejstutem

Pan z Pilczy srodze łeb sobie łamał nad tą gwałtowną zmianą woli królewskiej Nie myślał jednak o sprzeciwie. Po pierwsze, król tego nie znosił. po wtóre, wiedział z doświadczenia, jako niezrozumiałe niejedno­krotnie dla innych decyzje królewskie okazywały się — o dziwo — jedyne i zbawienne dla kraju. Dzięki temu król pozyskiwał sobie zaufanie nie jeno panów rady, ale i szerokich kręgów rycerstwa, nie mówiąc już o miesz­czanach i chłopach, którzy nie tyle wierzyli królowi, ile wierzyli w króla. Doszedłszy do tego punktu, starosta zaczął przemyśliwać nie nad tym, czy dokonać, lecz jak to zrobić. W tych rozważaniach tonął przez sporą chwilę, aż przerwał je pachołek, oznajmując, że przybył rycerz Konar Starza i pilno pragnie się pokłonić panu staroście.

Te pokłony były wymysłem sługi, gdyż Konar chodząc w swojej skórze, nie kłaniał się nikomu okrom króla i jego rodziny. Nawet książętom z piastowskiego rodu drożył* czapką. Starosta, który nie lubił ujawniać swoich uczuć, bo uważał, że wielcy dostojnicy powinni je trzymać na wodzy, tym razem nie wytrzymał i porwał się z ławy.

[...]

— Rycerz Konar czeka przed kwaterą.

— Wprowadź!- rozkazał już spokojnym głosem pan Pilecki. Po wyjściu sługi rozmyślał, sącząc miód odstały, jakim cudem Konar przedostał się przez Litwinów. Wiedział, jako ów był człekiem Sławomira, a ci dokonywali czynów, które innym ludziom na pewno by się nie udały, ale to nie tłumaczyło wszystkiego. Co prawda na stole leżał pergamin, świadczący, że Litwinów można podejść i oszukać, jeno co innego pergamin, który można do strzały przywiązać i z łuku wystrzelić, co innego żywy człek.

Z zadumy wyrwało go wejście Konara. Pan na Pilczy pochwycił starego w ramiona, serdecznie uściskał, posadził na ławie i miodem poczęstował, a gdy Starża spełnił kubek, rzekł:

— Ninie gadaj!

— Od kasztelana Sędziwoja jeno tyle że czeka na pewne wieści o Lubarcie, bez czego nie chce następować na Kiejstuta,obawiając się, iby mu książę nie wlazł na plecy

— Praw jest — mruknął starosta.

— Ja zasię — ciągnął Konar — przybyłem do was — tu głos staremu zadrżał, może zresztą tak się jeno staroście zdawało — aby ię o Staszku przewiedzieć.

— O jakim Staszku?

— Juści ze Zwodowa.

— Przecie zaraz po bitwie wysłałem do kasztelana umyślnego z relacją o niej.

— Do kasztelana Sędziwoja nikt nie dotarł. O bitwie dowiedzielim się od Zbiluta z Prawdzicowej chorągwi, któremu się zbiec udało. Na nas wypadkiem trafił.

— Diabli nadali — zaklął starosta ruski — to znaczy, że albo goniec pobłądził, alibo go Litwa ogarnęła. Toż samo mogło się przygodzić drugiemu, którego pchnąłem do Krakowa. A co ów Zbilut wam rzekł?

— Niewiele, bo sam mało co wiedział. Prawił, jako bracia Staszkowi cało łby unieśli, toż i kilku :inszych. O Staszku nie powiedział nic pewne­go, ale mniema, jako zginął. — Ostatnie słowa wymówił Konar lekko drżącym — jak się zdawało panu Ottonowi — głosem.

— Niestety o Staszku ze Zwodowa nie mam wieści. Na pobojowisku znaleźlim ciało Ciołka i prawie wszystkich jego wojów, ale ciała rycerza ze Zwodowa wśród onych nie było.

— Pewneż to aby?

[...]

Ja o to czynie starania od chwili, gdym koronę na głowę nałożył, a przecie nicem dotąd nie zdziałał. Gdy Karol szczyci się ona szkołą już dziesięć lat blisko, ja co zdolniejszą młódź muszę wysyłać do Italii alibo do Pragi właśnie.

— Przewiadywałam się o to i widi mi się jako wasze panie, starania wrychle zostaną pomyślnym uwieńczone skutkiem.

— Karol mi w Awiniome bruździ, zazdrosny o każdy mój sukces, a i siostrzan mój mniema, jako Węgry koronę mają starszą niźli Polska, więc i akademię winny mieć przed nami.

— Pomogę ci, miłościwy panie Wpłynę na Karola, a i profesorów kilku z Czech ściągnę, reszta z Włoch przybędzie, paru masz swoich. Zobaczysz, panie, że jeno patrzeć, a będziesz miał własną akademię.

— Mądre z ciebie białka, skoro znaczenie onej docenić potrafisz, nawet nie wszyscy doradcy moi wyznają się na tym.

— Wiem, rozmawiałam o tym z kasztelanem krakowskim i księdzem opatem, także z innymi.

— No, no — dziwił się król — widzę jako niedługo zaczniesz mnie w panowaniu wyręczać.

— Kpisz sobie miłościwy panie, ze swej wiernej poddanki. Z twoimi doradcami rozmawiam, ale jeno tak sobie, jak to niewiasta. Ni się ich o co pytam, ni im co do głowy kładę. Co prawda nie wszyscy chcą ze mną gadać. Najchętniej Otton z Pilczy i młody Jaśko z Tarnowa.

[...]

Zaś Węgry coraz przypominały o sobie. Bywało jako król Lois czynił w ruskich ziemiah nadania jakby w swoich własnych i wycofywał je dopiero na stanowczy protest władcy polskiego, tłumacząc się poplątaniem nazw przez swoją kancelarię, a czasem zgoła nie wyjaśniając tego, jeno zachowując całkowite milczenie w danej sprawie lubo nawet obrażając się na króla polskiego. Jednak mimo tych trudności niejeden z panów rady zająłby krzesło starosty z ochotą. Toteż przez dłuższą chwilę w izbie panowało milczenie. Przerwał je biskup.

— Starostą ruskim powinien ostać człek, który gospodarzyć potrafi mądrze, bez uciemiężania ludzi, w onych widząc przede wszystkim dobro i bogactwo, ale i o skarbie królewskim musi pamiętać. Wojownikiem takoż powinien starosta być dobrym — ciągnął biskup — bo kraj jest ustawicznie zagrożon od Tatarów i Litwinów, że wiele czasu będzie spędzać na koniu i w polu, jak nam to przykład dotychczasowego starosty wskazuje. Natomiast nie Iza mu myśleć o własnych korzyściach i chlebach, a też dostatkach dla rodziny. — Infułat przy tych słowach uśmiechnął się leciutko oczyma raczej aniżeli ustami i zakończył: — Modlił się będę, aby wasz wybór, przezacni panowie, okazał się trafny i godny. Panowie jednak mimo tej zachęty milczeli nadal, a widząc to biskup z lekka zniecierpliwiony zwrócił się do Sławomira, który jako doradca rady w niej zasiadał:

— Powiedzcie, Sławomirze, kto z panów najbardziej nadaje się na stanowisko starosty? Wiem ci ja, jako nie zajrzycie nikomu, a też prawdę potraficie rzec każdemu, miłościwego pana nie wyłączając, bo nie jesteście żądni zaszczytów, lecz tak jak i pozostali panowie rada jeno dobro królestwa macie na uwadze. — Ostatnie słowa wywołały uśmiech na obliczu króla. Któż lepiej od niego wiedział, ile panowie żywią do siebie zawiści, ile drzemie różnych waśni rodowych, jak prawie każdy z nich dąży do wyniesienia swego rodu, powiększenia jego bogactw i znaczenia. Były i wyjątki, ale i oni nie obrażali się, gdy spadały na nich łaski, a dobro­dziejstwa. Oczywista Bogoria orientował się aż nadto dobrze o tych spra­wach, bo i sam rad by swoim nieba przychylić, a że mimochodem pochwalił panów, był to jeno zwrot rozumem podyktowany, zapobiegający obrazie, którą by panowie powzięli, gdyby jeno Sławomira pochwalił. Grubas, acz niespodziewanie zagadnięty i właściwie zaskoczony, gdyż myślał zgoła o czym innym, nie zastanawiał się ani przez chwilę i nawet w łeb się nie podrapał, jak to miał w zwyczaju, ale ze spokojem cechującym go w większości wypadków powiedział:

— Gdyby o mnie szło, wskazałbym na pana z Pilczy. Wszystkie oczy zwróciły się na kasztelana Ottona, a ten i ów pomyślał prawie bez zazdrości, jako głos tego królewskiego pachołka — tak Sławomira złośliwie nazywali — był diabelnie trafny. Otton z Pilczy bez przesady spełniał wszelkie warunki, jakie stawiał kandydatowi na starostę ksiądz prymas, ale miał jeszcze jedną zaletę, o której ów nie wspominał. Był powszechnie lubiany i najwięksi zawistnicy nie zawidzili v mu, a przynajmniej mniej niźli innym. Prawdę rzekłszy Kazimierz uważał go za najgodniejszego kandydata, ale wolał, ażeby to wyszło nie od niego. Zgłoszenie go przez Sławomira mogło być co prawda uznane za podsunię­cie go przez króla czy biskupa, czy obydwu, ale panowie rada nie mieli takich zastrzeżeń. Król przecież nie musiał w ogóle ich pytać, jeno mianować, kogo by chciał. Niejeden tez zachodził w głowę, dlaczego król przelał swoje uprawnienia w tym wypadku na radę. Oczywista nie dociekli niczego. Kazimierz miał swoje racje, z którymi się nie zdradzał przed nikim. Do wyjątków należało, gdy ujawniał swoje zamiary. Jedynym człowiekiem, który cieszył się zaufaniem króla, był arcybiskup Jarosław, częściowym biskup Jan Suchywilk. Ostatnio odstąpił od zasad na rzecz Rokiczany, ale jej zapowiedział:

— Gdybyś słowo z tego, co ci gadam, z ust wypuściła, wygnam bez litości.

Że nie była to czcza groźba, Krystyna przekonała się w kilka lat później. Otton z Pilczy został wybrany starostą ruskim jednogłośnie i już na drugi dzień opuścił Kraków udając się do Przemyśla, gdzie od chorego poprzednika miał przejąć ster rządów Czerwonej Rusi. Król żegnał go ze szczerym żalem, natomiast Otton z Pilczy aż łzy ronił, choć przecie dostąpił nie lada zaszczytu. Otwierała się przed nim droga do bogactw, po które dość było ręką sięgnąć. Co prawda nowy starosta nie był chciwy, ale przecie grabić nie potrzebował, ażeby w dostatki obrosnąć, gdyż wiązały się z samą godnością. Siedemnaście lat miało trwać jego panowanie na Rusi, a choć nie narzekano na jego rządy, przecie potomkowie Ottona zaliczali się do najbogatszych ludzi w Polsce. Kazimierz, wyprawiając go na obsadzenie starostwa, udzielił mu kilku wskazówek, ale jedna z nich zadziwiła, a nawet zaskoczyła dobrego rycerza Ottona, gdyż mierzyła w siostrzeńca i przyjaciela, w syna siostry Ka­zimierza i jego następcę na polskim tronie, a zawierała się w kilku sło­wach:

— Pamiętaj, abyś się nie dał podejść Węgrom! — Król wymówił je ze szczególnym naciskiem, a całą ich doniosłość zrozumiał nowy starosta w jakiś czas później.

 Powrót do spisu tresci ↑

 Isaak Bashevis Singer

O tym,że w twórczości Isaaka Singera pojawia się Pilica czytałem dawno temu. Miało to mieć miejsce w powieści „Miłość i wygnanie” jednak nie doszukałem się w niej takiego wątku. Podczas przygotowywania wystawy Śladami pilickich żydów od załogi naszej biblioteki dostałem do rąk egemplarz Niewolnika z zaznaczonymi stronami, na których pojawia się Pilica a właściwie miejscowość Pilice i jej dziedzic, Pan Pilicki - Adam Pilicki.

[…]Garstka Żydów, ocalałych ze spalonych i zrabowanych miast, osiedliła się w Pilicach, osadzie po drugiej stronie Wisły. Otrzymali na to zgodę właściciela tych włości. Szwedzka wojna zrujnowała hrabiego Adama Pilickiego, ale nawet Szwedzi nie mogli ukraść ziemi, nieba i wody. I znów chłopi orali i siali. I znów ziemia nasączona krwią, zarówno winnych, jak i niewinnych, rodziła pszenicę i żyto, grykę i jęczmień, owoce i warzywa. Odstępująca armia szwedzka podpaliła zamek w Pilicach, ale ulewa ugasiła ogień. Po wycofaniu się Szwedów miał miejsce bunt chłopstwa i zadźgano jednego z administratorów hrabiego. Uzbroiwszy swoją czeladź Pilicki zaatakował buntowników, niektórzy zostali powieszeni, inni zabatożeni na śmierć. Rozkazał wbić na pale głowy straconych i wystawić na pokaz jako ostrzeżenie dla pańszczyźnianych chłopów. Ptaki wydziobywały ciało, zostawiając nagie czaszki. Pilicki nie miał czasu na zajmowanie się swymi posiadłościami, był marnym gospodarzem, jego polscy zarządcy byli pijakami, próżniakami i złodziejami. To prawda, że i Żydzi szwindlowali, jak tylko nadarzyła się okazja, ale właściciel mógł użyć na nich bata. Żyda można było wychłostać podobnie jak wieśniaka, zamknąć w chlewie a nawet ściąć mu głowę. Ponadto Żyd był oszczędny, składał pieniądze i użytkował je na lichwę. Bankrut mógł zawsze się porozumieć z Żydem. Chociaż Adam Pilicki skończył pięćdziesiąt cztery lata, wyglądał o wiele młodziej. Był wysokim, szczupłym szatynem, o włosach nietkniętych siwizną, ciemnych oczach i nosił niedużą kozią bródkę. Młodość spędził we Francji i Włoszech, skąd powrócił z nowymi, jak to nazywał, ideami. Przez pewien czas skłaniał się ku protestantyzmowi, ale to minęło i wkrótce został gorliwym katolikiem i wrogiem reformacji. Sąsiadujący z nim właściciele ziemscy uważali go za dziwaka i nazywali „dziwolągiem". Wciąż przepowiadał upadek Polski. Wszyscy wybitni przywódcy byli według niego szubrawcami, złodziejami, szumowiną. Sam nie brał udziału w wojnach z Kozakami i Szwedami,lecz oskarżał swych rodaków o tchórzostwo. Przysięgał na wszystkie świętości, że w Polsce można każdego kupić, od najdrobniejszego urzędnika z magistratu po króla. Miał wciąż na ustach piękne słowa z Kazań księdza Skargi, chociaż tęgo popijał i uważano go za libertyna. Ius primac noctis, które gdzie indziej już dawno wyszło z użycia, utrzymywało się w jego dobrach. Mówiono, że jego córka się utopiła, bo ją zgwałcił. Syn postradał zmysły i umarł na żółtaczkę. Szły gadki, że jego żona Teresa sama jest stręczycielką dla niego, a za kochanka wzięła sobie stangreta. Krążyły pogłoski, że spółkuje z ogierem. Ostatnio oboje, mąż i żona, zrobili się zagorzałymi bigotami. Kiedy nastąpiło oblężenie klasztoru w Częstochowie i Kordecki stawił bohaterski opór, wpadli w religijny szał. Zamek Pilickich przepełniony był jego i jej krewnymi, którzy chociaż należeli do arystokracji, pełnili funkcje pokojówek i kamerdynerów. Pewnego razu, kiedy hrabina Pilicka dostrzegła dziurę w obrusie, oblała kieliszkiem wina swą kuzynkę. Żądała obliczania co tydzień obrusów, ręczników, koszul, bielizny, srebra i porcelany. Adam Pilicki jak się rozgniewał, chwytał rózgę i smagał stare panny. Wielkie bogactwa, jakie oboje odziedziczyli, zostały roztrwonione. Po okolicy krążył dowcip, że wszystko, co zostało z klejnotów hrabiny Pilickiej, to pojedyncza złota szpilka do włosów. Przy każdej sposobności Adam Pilicki ostrzegał, że w Polsce nie nastąpi spokój, dopóki nic wybije się wszystkich protestantów, Kozaków i Żydów, zwłaszcza Żydów, którzy potajemnie przekupili zdrajcę Radziszewskiego i spiskowali ze Szwedami. Hrabia Pilicki dał słowo duchowieństwu, że kiedy Polska uwolni się od swoich wrogów, żaden Żyd nie postawi nogi w jego posiadłościach. Ale jak zwykle jedno mówił, drugie robił. Najpierw pozwolił na osiedliny żydowskiego przedsiębiorcy. Ten Żyd zaczął narzekać, że potrzebne mu jest kworum. Wkrótce udzielił Żydom prawa zbudowania bóżnicy. Ktoś umarł i wynikła konieczność założenia cmentarza. W końcu Piliccy Żydzi sprowadzili rabina i koszernego rzezaka. Tak więc Pilice zapełniły się społecznością żydowską. Adam Pilicki przeklinał i pluł, ale Żydzi zrobili dużo, aby go postawić na nogi. To oni pilnowali, żeby chłopi orali, zbierali plony, kosili trawę. Płacili Pilickiemu gotówką za ziarno i zboże, naprawili staw, który został zarybiony, wybudowali mleczarnię. Przywieźli nawet do dworu ule na miód. Pilicki już nie potrzebował szukać krawca, szewca czy kuśnierza. Żydowscy rzemieślnicy odremontowali pałac, wyłatali dach. przebudowali piece. Żydzi wszystko potrafili: oprawić na nowo książki, zreperować parkiety, oszklić okna, oprawić obrazy. Jak ktoś zachorował doktor-Żyd puszczał mu krew albo przystawiał pijawki, miał też w zapasie lekarstwa. Żydowski złotnik zrobił bransolety dla hrabiny i wziął pokwitowanie zamiast gotówki. Nawet jezuici, mimo zniesławienia i pamfletów na Żydów, posługiwali się nimi i ich wyrobami. Początkowo Pilicki prowadził zapisy, ilu Żydów osiedla się w jego posiadłościach, ale wkrótce stracił rachubę. Nie znał ich języka i prawie nie odróżniał jednego Żyda od drugiego. Ostrzegał ustawicznie: „Jeżeli Polacy nie zmienią się gruntownie, przyjdzie drugi Chmielnicki. Tak czy inaczej, wszystko się wali [...]

Ja w tych fragmentach szybko odnalazłem wyraźne echa dziejów pana na Pilicy kasztelana Stanisława Warszyckiego: ...Szwedzi, zajęty przez nich pałac ...Szwedzka wojna zrujnowała hrabiego Adama Pilickiego [odstępujący z Pilicy Szwedzi zrabowali skarbiec kasztelana] ... bunt chłopów…Młodość we Francji i Włoszech [Warszycki studiował w Padwie] ....Wszyscy wybitni przywódcy byli według niego szubrawcami, złodziejami, szumowiną[głośna była sprawa zarzucenia przez kasztelana zdrady i przyjęcia łapówki od posła francuskiego przez kanclerza Prażmowskiego. Wielu innych doczekało się podobnych zarzutów] ...gorliwy katolik i wróg reformacji [Warszycki był wrogiem] ....dziwak[to najdelikatniejszy z epitetów, którymi określali go współcześni]...Syn postradał zmysły[Syn kasztelana, Jan Kazimierz, był niedorozwinięty umysłowo]…mąż i żona, zrobili się zagorzałymi bigotami ...Kiedy nastąpiło oblężenie klasztoru w Częstochowie i Kordecki stawił bohaterski opór, wpadli w religijny szał[kasztelan wsparł materialnie obrońców Jasnej Góry dostarczając armat i żywności]...dał słowo duchowieństwu, że kiedy Polska uwolni się od swoich wrogów, żaden Żyd nie postawi nogi w jego posiadłościach. [Doszło do wygnania przez niego Żydów z Pilicy i przekształcenia ówczesnej synagogi w kościół pw.św.Barbary]. O okrutnym traktowaniu przez niego poddanych i rodziny napisano setki stron.Z sprawą swojego porywczego charakteru Warszycki był postacią tak głośną w dawnej Polsce, że jego historia mogła przetrwać w opowieściach starych Żydów, zwłaszcza, że był częstym gościem Trybunału Lubelskiego a wieść o wygnaniu Żydów z Pilicy musiała być szeroko znana w tej społeczności. W czasie pobytów w Biłgoraju zdarzało się, że Singer przebywał w miejscowym przytułku dla ubogich, gdzie przysłuchiwał się ich opowieściom wykorzystując je potem jako wątki fabularne swoich utworów.

Isaak Bashevius Singer urodził się jako Icek-Hersz Zynger w Leoncinie, w pobliżu Nowego Dworu Mazowieckiego. Jego ojciec był chasydzkim rabinem, a matka, Baszewa – córką rabina z Biłgoraja. Najbardziej prawdopodobną datą jego urodzenia jest 21 listopada 1902 r. W jego biografiach pojawia się również data 14 lipca 1904 r. W 1907 r. rodzina przeprowadziła się do Radzymina, gdzie jego ojciec został kierownikiem miejscowej jesziwy. W 1908 r. po pożarze jesziwy Singerowie przenieśli się do Warszawy i zamieszkali na ulicy Krochmalnej pod numerem 10 a od 1914 r. pod numerem 12. Ojciec Singera objął urząd rabina miejscowej gminy żydowskiej, jednak, nie znając rosyjskiego, nie podszedł do egzaminu państwowego, dającego mu stosowne uprawnienia i mógł zajmować stanowisko jedynie nieoficjalnie. W 1917 r. rodzina uległa rozproszeniu na skutek działań wojennych Isaak wraz z matką i młodszym bratem Mosze przeprowadzili się do Biłgoraja, rodzinnego miasta matki, w którym wujowie Singera pełnili funkcje rabinów. Ojciec Baszewy był misnagdem (przeciwnikiem chasydyzmu). Gdy ojciec Izaaka został rabinem w Dzikowie Starym 1921 r., Singer wrócił do Warszawy, gdzie wstąpił do Seminarium Rabinicznego Takemoni. Szybko zrezygnował z nauki wrócił do Biłgoraja, gdzie próbował samodzielnie utrzymać się jako nauczyciel języka hebrajskiego. Bieda zmusiła go jednak do powrotu do domu rodzinnego. W 1923 r. jego brat Izrael Joszua, który był znanym pisarzem, załatwił mu pracę korektora w Warszawie, w czasopiśmie Literarische Bleter, którego był redaktorem. Jego siostra Ester Kreitman (1891–1954) również zajmowała się pisarstwem. W Literarische Bleter Isaak pracował przez dziesięć lat. Tłumaczył na jidysz utwory m.in. Ericha Marii Remarque’a i Thomasa Manna oraz powieści popularne.Zadebiutował w 1925 r. krótkim opowiadaniem Na starość o swoim rodzinnym Biłgoraju, które w Powstało w ramach konkursu literackiego i zostało opublikowane na łamach Literarische Bleter . Podpisane zostało pseudonimem Ce. W następnym roku opublikował opowiadanie Kobieta, opatrzone podpisem Icchok Bashevis (czyli Izak syn Batszeby). Jego pierwsza powieść Szatan w Goraju publikowana była w odcinkach w latach 1933-1934 w czasopiśmie literackim Globus, w którym objął stanowisko zastępcy redaktora naczelnego. W całości powieść została opublikowana w 1935 r. Od tego czasu regularnie drukował swoje opowiadania w żydowskich gazetach. Utrzymywał się jednak z tłumaczeń z języka niemieckiego na jidysz powieści kryminalnych oraz utworów Tomasza Manna, Knuta Hamsuna czy Ericha Marii Remerque'a. Po dojściu Hitlera do władzy Singer czuł się w Europie coraz bardziej niepewnie i w 1935 r. wobec trudnej sytuacji materialnej na zaproszenie brata wyjechał do Nowego Jorku. Na decyzji zaważyło także rozstanie z partnerką Rachelą Szapiro, matka jego syna Israela, która wyjechała do ZSRR, zabierając ich syna. Singer osiedlił się w Nowym Jorku, gdzie dzięki pomocy brata otrzymał pracę dziennikarza, korektora i tłumacza w czasopiśmie Jewish Daily Forward.W 1938 r. poznał emigrantkę żydowską z Monachium Almę Haimann Wassermann. Po udanym starcie literackim przeżywał kryzys twórczy spowodowany szokiem cywilizacyjnym, trudnościami finansowymi i związanym z nimi brakiem pewności co do swojej przyszłości. Potęgował go brak wiaty w przyszłość języka jidysz, a także śmierć brata, Israela Jeszuy, który zmarł w 1944r. Okres ten opisał później w opowiadaniu Zagubiony w Ameryce oraz w powieści autobiograficznej Miłość i wygnanie. W 1937 r. opublikował powieść "Mesjasz grzesznik". W 1940 r. Singer poślubił Almę Wasserrman, która porzuciła dla niego męża, dwójkę dzieci i ustabilizowane mieszczańskie życie. Dzięki pomocy Almy, która utrzymywała ich pracując w sklepie, wrócił do pisarstwa i działalności dziennikarskiej w The Forward. W tym okresie posługiwał się pseudonimami literackimi Varshavsky oraz D.Segal.W 1943 r. przyjal obywatelstwo amerykańskie. W 1945 r. rozpoczął w The Forward druk Rodziny Muszkatów, pierwszej z cyklu trzech powieści opowiadających o upadku moralnym warszawskich Żydów po I wojnie światowej.W latach 1953-55 na łamach The Forward opublikował Dwór i Spuściznę, sagi rodzinne o życiu polskich Żydów w II połowie XIX wieku.W 1958 opublikował Sztukmistrza z Lublina. Od połowy lat 50-tych jego utwory zaczęto tlumaczyć na angielski co szybko przyniosło mu światową sławę. Bestsellerami stały się jego powieści: Niewolnik wydany w 1962 r. i "Szosza" opublikowana w 1978 r.W tym samym roku Isaac Bashevis Singer otrzymał literacką Nagrodę Nobla za pełną uczucia sztukę prozatorska, która wyrastając z polsko-żydowskich tradycji kulturowych porusza jednocześnie odwieczne problemy.Laureat stwierdził, że nagroda touznanie dla jidysz - języka wygnania, języka bez ziemi, języka bez granic. Pisanie w jidysz nazywal Singer rozmową z umarłymi. Na kartach jego opowiadań pojawia się wiele miejscowości połozonych w poblizu Biłgoraja: Aleksandrów, Biłgoraj, Bychawa, Chełm, Frampol , Gorzków, Goraj, Hrubieszów, Izbica , Janów Lubelski,, Józefów Biłgorajski, Komarów, Krasnobród, Krasnystaw, Kraśnik, Krzeszów, Laśnik, Lublin, Piaski, Radoszyce, Szczebrzeszyn, Tarnogród, Turobin, Tyszowce i Zamość. Miałem możliwość widzieć przeszłość taką, jaka ona była. Zdawało mi się, że czas się cofnął. Żyłem żydowską historią. Większość jego utworów rozgrywa się w nieistniejącym już świecie małych polskich miasteczek żydowskich. Powracał również do klimatu warszawskich uliczek. W twórczości ukazywał religijno-filozoficzne problemy moralne oraz konflikty środowisk ortodoksyjnych i zasymilowanych Żydów. W barwny sposób przywoływał do życia nieistniejący już świat Żydów, a zwłaszcza chasydów we wschodniej Polsce. Do arcydzieł literatury należą krótkie opowiadania Singera, odznaczające się kunsztem narratorskim, często stylizatorskim, także wnikliwym portretowaniem postaci. W swych utworach, często ustami ich bohaterów, przytacza różne teorie filozoficzne. Znaczny wpływ na jego twórczość miała także klasyczna powieść rosyjska XIX w. Z ludzi mających na niego największy wpływ literacki wymieniał swojego starszego brata, Israela Joszuę.

Dorobek literacki Singera:

Powieści:

• Szatan w Goraju

• Rodzina Muszkatów

• Sztukmistrz z Lublina (ekranizacja w 1979r.)

• Niewolnik

  • Dwór

  • Spuścizna

• Golem

• Wrogowie: opowieść o miłości (ekranizacja w 1989 r. Trzy nominacje do Oscara)

• Szosza

• Pokutnik [Nawrócony]

• Opowieść o Królu Pól

• Szumowiny

• Certyfikat

• Meszuge

• Cienie nad rzeką Hudson

• Yentl (ekranizacja w 1983 r. Film z Barbarą Streisand w roli głównej rozgrywa się w Bychawie)

Zbiory opowiadań

• Gimpel Głupek

• Krótki piątek

• Spinoza z ulicy Rynkowej

• Seans i inne opowiadania

• Zjawa i inne opowiadania

• Przyjaciel Kafki

• Korona z piór

• Magiczna moc: opowiadania

• Namiętności

• Późna miłość

• Moc Światła: osiem opowieści chanukowych

• Grosiki na raj i inne opowiadania

• Opowiadania [dla dzieci]

• Śmierć Matuzalema i inne opowiadania

• Zagubiony w Ameryce

Publicystyka literacka i eseje

• Felietony, eseje, wywiady

Autobiografie:

• Urząd mojego ojca

• Miłość i wygnanie: wczesne lata

• Urząd mojego ojca – kolejne opowieści

Singer jest autorem jedenastu książek dla dzieci. Na pytanie, dlaczego tworzy dla najmłodszych, odpowiedzial:bo dzieci jeszcze wierzą w Boga, rodzinę, aniołów, czartów, wiedzmy...

13 września 2009, z inicjatywy Biłgorajskiego Stowarzyszenia Kulturalnego im. Izaaka Baszewisa Singera. podczas obchodzonych w Biłgoraju Dni Singera, w parku, w pobliżu kościoła pw. św. Jerzego została odsłonięta Ławeczka Isaaca Bashevisa Singera. Autorem pomnika jest rzeźbiarz krakowski Karol Badyna.

 Powrót do spisu tresci ↑

Echa królewskiego ślubu

Sześćset lat temu na zamku w Sanoku odbył się ślub króla Władysława Jagiełły z Elżbietą z Pilczy. Minęło sześć stuleci, w ciągu których ten budzący wielkie emocje związek doczekał się licznej literatury. Pierwszym był Stanisław Ciołek, który wkrótce po królewskim ślubie zapłacił stanowiskiem za „Satyrę na małżeństwo Władysława Jagiełły z Elżbietą Granowską”.

O małżeństwie pisali kronikarze: 

• Marcin Bielski - „Kronika polska”

• Maciej Stryjkowski - „O początkach ,wywodach, dzielnościach, sprawach rycerskich i domowych sławnego narodu litewskiego, żemojdzkiego i ruskiego, przedtym nigdy od żadnego ani kuszone, ani opisane, z natchnienia Bożego a uprzejmie pilnego doświadczenia.”

• Jan Długosz - „Dzieje Polski”

• Marcin Murinus - "Kronika mistrzów pruskich"

Król Jagiełło, kiedy miał nieprzyjaciołom odpór czynić, tedy wesele małżeństwa w Sanoku sprawował, gdzie przeciw woli wszystkiej rady koronnej i przeciw prawu małżeńskiemu pojął trzecią żonę, Elżbietę Granowska,wdowę ,babę domu Pileckich, matkę chrzestna, bo ona, gdy go, chrzczono, zań według zwyczaju przyrzekała. A ta miała przed tym trzech mężów:Wisława Laczka, Kramaryjusza, starostę morawskiego , i Granowskiego [M.Stryjkowski] 

A gdy się z tej wojny i ugody Witułt do Litwy wrócił, król też jachał do Wielkiej Polski, a kiedy z Poznania jachal do Śrzody, trafiło się w dzień, który był wszystek jasny przed wieczorem, iż niebo od chmur z nagła sczerniło, za czym częste a straszne trzaskawice powstały, zatym piorun uderzył ogromnie na wóz królewski, na którym siedział, a jednym razem zabił czterech woźników i dwu pobocznych drabantów królewskich, także poznańskiego i sędomirskiego wojewody, i dziewiąci inszych dworzan królewskich, konie pobił i królewskiego dzianeta, na którym giermek z kopiją z znakiem królewskim siedział. samym jezdnym nic,t ylko na giermku szatę rozdarł, król tez chwile jakoby bezdusze (obyczajem onego Szawła) leżał. Potym , gdy ku sobie przyszedł, nic mu nie wadziło, jedno iż kilko dni niedobrze słyszał, a w ręce prawej trochu bolu czuł. dawali niektórzy przyczynę tego przestrachu od Boga dla niesłusznego małżeństwa z Granowska[M.Stryjkowski ] 

W niedzielę, w dzień św. Zygmunta, król Władysław, wezwawszy na wspólne zebranie prałatów i panów, wyjawił im zamiar swój połączenia się związkiem małżeńskim z Elżbietą Granowską. A chociaż go niektórzy królowi odradzali, przekładając, że dla monarchy takiej godności niewiasta podeszłego już wieku, jego własna poddanka i wdowa po trzech mężach nie była stosowną, gdy jednakże widzieli, że król niezachwiany był w swoim postanowieniu i że już wcale odmienić się nie mógł — jedni ustąpili mimowolnie, drudzy nań zezwolili. Po odśpiewaniu zatem uroczystej wotywy w kościele parafialnym w Sanoku przez Jana Rzeszowskiego, arcybiskupa lwowskiego, Władysław król wziął ślub z Elżbietą Granowską, niewiastą już z zmarszczkami na twarzy i połogami licznymi wyniszczoną, kilku już bowiem doświadczała mężów. Błogosławił osobiście parze ślub biorącej rzeczony Jan, arcybiskup lwowski. Lubo zaś dzień niedzielny św. Zygmunta, w którym to się działo, od rana aż do godziny trzeciej był jasny i pogodny, po dopełnionym obrządku ślubnym nagle się zachmurzyło i oziębiło; powstała zawieja, śnieg z deszczem i krupami ciągle padał, co wszystkich zafrasowane już tym małżeństwem umysły jeszcze bardziej powarzyło i zasępiło. Kiedy nadto rzeczona Elżbieta Granowską po ślubie wyszedłszy z kościoła wsiadła do powozu i jechała do zamku, złamało się pod nią koło, i to w największym błocie; przymuszoną więc była wysiąść z pojazdu i pieszo iść resztę drogi. Co wszystko oznaczało, że to małżeństwo, które Władysław w owym dniu zawarł, niemiłe było Bogu i ludziom i że szczęścia jego koło wkrótce się miało złamać. Jakoż niedaremne były te wieszczby; albowiem Elżbieta Granowską, której matka Jadwiga, żona Ottona z Pilicy, wojewody sandomierskiego, króla Władysława do chrztu trzymała, była z nim złączona duchownym powinowactwem i winna się była uważać za jego siostrę. A gdy się wiadomość o tym rozeszła po królestwie polskim, wielu gorliwszym miłośnikom kraju łzy wycisnęła; już bowiem wtedy z żalem przewidywali, że wszystek zaszczyt i chwałę, jaką był król Władysław zjednał sobie i królestwu przez sławne swoje zwycięstwa, a która napełniła wszystkie kraje chrześcijańskie i barbarzyńskie, zaćmi to jedno niewczesne i tak nierówne małżeństwo; wiele nadto wróżyli z niego niepomyślności i nieszczęść.[Długosz] 

Władysław, król Polski, rychlej niż zwykle wybrawszy się z Litwy, po oktawie Trzech Królów przybył do ziemi chełmskiej i zatrzymał się w Lubomli, dokąd z umysłu zajechały do mego Aleksandra, rodzona siostra królewska, a żona Siemowita, książęcia mazowieckiego, i Elżbieta z Pilicy, wdowa po Wincentym z Granowa, niegdyś kasztelanie nakielskim, którą Władysław król wielce był sobie upodobał. Jakoż spowodowany tą miłością, od wielu uważaną za oczarowanie, rzeczony król Władysław przez siostrę swoje Aleksandrę począł ją namawiać do zawarcia z sobą ślubów małżeńskich. Nie sromał się król tak dostojny brać za żonę kobietę suchotami wyniszczoną i swoje poddankę, wdowę po trzech mężach, to jest Janie Morawczyku z Miedźwiedzia, Wiśle Czamborze, Ślązaku z Wissenburga i Wincentym Granowskim, kasztelanie nakielskim, zwiędłą i podstarzałą, a stanem i pochodzeniem bynajmniej sobie nierówną; i [nie sromał się] zdrowie przy ciągłym powodzeniu czerstwe i kwitnące wątlić pożądliwością ku jednej niewieście, skąd przykre potem przyszły nań słabości. Im zaś znakomitszym i wyższym w swojej dostojności był król, tym bardziej ubliżały mu te związki, zacierając jego chwałę, tak u swoich, jako i u obcych. Chociaż więc to małżeństwo tajemnymi układy już było wówczas postanowione, trzymano je atoli w ścisłej tajemnicy i nie wiedzieli nic o nim prałaci i panowie polscy, którzy żadną miarą nie byliby nań pozwolili królowi. Lecz kiedy odjeżdżającą Elżbietę król Władysław szubami i innymi wysokiej ceny obdarzył podarunkami ,już jego hojność wielu na siebie uwagę zwróciła.[Jan Długosz] 

Z Czerwińska ruszywszy król Władysław przez Gąbin, Gostynin, Kowale, Brześć, Radziejów, Strzelno, Gębice, Mogilno, odprawował pieszo drogę do Pobiedzisk, a dnia drugiego sierpnia stanął w Poznaniu. Po wypełnieniu swego pobożnego ślubu w klasztorze Bożego Ciała, w sobotę, o późnej już godzinie, w powozie urządzonym na kształt kolebki jechał dalej, ku Środzie w towarzystwie Mikołaja z Michałowa, wojewody sandomierskiego, Sędziwoja z Ostroroga, wojewody poznańskiego, Henryka z Rogowa, Jana Mężyka z Dąbrowy i wielu innych szlachty. Alić gdy pod wsią Tulce wjeżdżał do lasu przy jasnym i pogodnym niebie, nagle ściemniło się i gwałtowna powstała burza z błyskawicami i grzmotem. Na samym wstępie, pod górą przytykającą do lasu uderzył piorun z wielkim trzaskiem, który cztery konie zaprzężone do kolebki królewskiej i dwóch z służby dworskiej idących pieszo przy powozie, aby się nie wywrócił, nazwiskiem Bachmat i Maciej Czarny, woźnicę tylko pominąwszy, zabił. Niemniej pozabijał konie, na których jechali Mikołaj sandomierski i Sędziwoj poznański, wojewodowie, Henryk z Rogowa, Jan Mężyk i siedmiu innych rycerzy; sami jeźdźcy nie doznali żadnej obrazy. Zabił na koniec wierzchowca królewskiego, na którym jechał za królem giermek Forsztek z Czczycy z rohatyną w ręku; na tym suknię potargał, samego pachołka nie nadwerężył. Władysław król, straszliwym hukiem piorunu przerażony, długo leżał bez zmysłów; i gdy po owym uderzeniu zbiegli się do niego wszyscy panowie i szlachta i dopytywali o zdrowie, król nie odpowiadał ani słowa, czy to dla gwałtownego wstrząśnienia, czyli z przestrachu tak, że już niektórzy płakać nad nim poczęli. Przyszedłszy nareszcie do siebie i zebrawszy siły po takim ogłuszeniu przemówił przecież i wyznał, że ta straszna przygoda dotknęła go za jego grzechy. Wszelako doznał król Władysław od tego piorunu w prawej ręce bólu, który w kilka dni potem ustąpił, przy czym ogłuchł nieco, a odzież jego wszystka siarką cuchnęła. Ten wypadek ludzie pobożni i religijni uważali za wyraźny znak gniewu Bożego, ukazany królowi Władysławowi za to, iż Elżbietę Granowską, siostrę duchownie z sobą spowinowaconą, pojąć śmiał za żonę. Surowo nawet upomniał go o to Zbygniew z Oleśnicy,75 sekretarz królewski, tymi słowy: „Masz dowód i świadectwo, królu, w tych żywiołach, które się na ciebie oburzyły, jakie popełniłeś przestępstwo łącząc się z siostrą swoją chrzestną, jej bowiem matka trzymała cię do chrztu. Widzisz, że i mur najsilniejszy pod tobą się łamie, i niebo grzmotem a błyskawicą ci przegraża. Jeżeli zatem pokutować nie będziesz, lękaj się, aby cię te przygody nie starły i ziemia nie pochłonęła." Jakoż po tym dopiero strasznym wypadku Władysław król zadrżał w sercu i żałować począł zawartych z taką sromotą, Bogu i ludziom niemiłych związków z Elżbietą Granowską. Utrzymywali także niektórzy, że król, jako nowo nawrócony poganin, począł był myślą wahać się w wierze chrześcijańskiej, kiedy ów nagły piorun uderzył. Lecz ani on sam nigdy nie wyznał, iżby miał powziąć jaką wątpliwość w wierze, ani też nikt nie mógł twierdzić tego za prawdę dowodną.[Jan Długosz] 

Straszny przypadek na ten czas Władzisława króla potkał, gdy z Poznania do Srzody jechał, bo w jasny dzień z nagła chmurami gęstymi niebo się zaćmiło, a z trzaskiem piorun uderzył na wóz królewski, gdzie woźników czterzech królewskich, drabantów dwu, wojewody też poznańskiego i sędomierskiego koni pod dworzany dziewięć, a pod giermkiem dzianeta królewskiego jednym razem pobił, dworzanom samym nic nie było, tylko na giermku szatę rozdarł. Król też chwilę jakoby bez dusze leżał, potem gdy ku sobie przyszedł, nic mu nie wadziło, jedno iż kilko dni niedobrze słyszał, a w ręce prawej trochę bólu czuł. Dawali niktórzy przyczynę przestrachu tego od Boga dla małżeństwa z Granowską etc.[Marcin Murinus "Kronika mistrzów pruskich"] 

... Król co miał nieprzyjaciela gonić, to wolał tymczasem weseleć się w Sanoku, aby jeszcze był młodą pojął, ale babę, Helżbietę, córkę Ottona z Pilicy, Wojewody Sendomirskiego, którą przedtem uniósł jeden Morawczyk, a potem mu ją drugi wydarł, potem zaś była za Granowskim, Kasztelanem Nakielskim. Tasz królowi nie wiedzieć z czego się spodobała, bo już stara była i wyschła od suchot, tak ludzie rozumieli, że go zaczarowała...[Marcin Bielski ] 

Pisali również o królewskim związku XIX-wieczni autorzy: 

• Kantecki Klemens. „Elżbieta .Trzecia żona Jagiełły. Opowiadanie historyczne.” Lwów 1874 

• Prochaska Antoni. „Do krytyki opowiadania Długosza o Elżbiecie Granowskiej”.Lwów. 1896

• Prochaska Antoni. „Długosz o Elżbiecie, trzeciej żonie Jagiełły”. Lwów 1876

• Szajnocha Karol. „Jadwiga i Jagiełło”. PIW. Warszawa 1969 

Za Jagiełły dostał się Łańcut. Ottonowi z Pilczy, który podejmowal wspaniale Jagiełłę wracającego ze Lwowa i Witolda w. ks. litews. w r. 1410*.W siedm lat później znowu podejmowala wspaniale Jagiełłę Elżbieta z Pileckich Granowska, dziedziczka Łańcuta., a pozyskawszy serce króla, udała się z nim do Sanoka, gdzie ją pojął za żonę, ku ogólnemu oburzeniu zazdrosnych możnowładców.[Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego] 

* Pomyłka autorów Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego. 

Zawiedziony w nadziejach król ze strony księżnej wdowy brabanckiej, inne względem ponowienia ślubów małżeńskich zamysły przerzedsięwziął a to takie, iż całą Polskę zadziwiły, i postronnych monarchów na króla ścisnęły naganę. Była na onczas w Polsce przygodami młodości swojej sławna wdowa Elżbieta, Ottona z Pilczy, z domu Toporczyków, wojewody sandomierskiego, córka i jedyna dziedziczka. Tę z Pilczy, ojczystego zamku, iż bogata była, uwiózł Wiszel niejaki, Morawczyk mało znany, i do Moraw do domu swojego zaprowadził. Ale Jańczyk z Hyczna, także Morawczyk, i pan mocniejszy, zazdroszcząc Wiszlowi tak bogalego małżeństwa, gwałtem mu ją wydarł, i Wiszla nawet, dopominającego się żony, zabił; wszakże i z Janczykiem nie długo żyła, i po jego śmierci od Spytka z Melsztyna, wojewody krakowskiego, wydana była za Wincentego Granowskiego kasztelana nakielskiego, tegoż, co i Spytek, herbu Leliwa. Z tego miała liczne potomstwo. Król powziął do niej miłość i w sędziwym jego wieku dziwną i dziwniejszą jeszcze tem, iż widoczne na niej byty suchot ślady, w tym roku lat 40 przeszło była, rachując tylko od śmierci ojca, i o ładnych nadzwyczajnych powabach lub przymiotach pisarze nasi nie wspominają, owszem świadczą, iż ta królewsku miłość, gdy do publicznej wiadomości przyszła, za urok jakiś była poczytana. Na obronę króla nie widzę nic innego, jako tylko, że z żądzy otrzymania potomka, tę wybrał, która liczne płodności swojej dała dowody. Cóżkolwiek bądź, sam przez się król, i za pośrednictwem siostry swojej Aleksandry, Ziemowita księcia mazowieckiego żony, wszystko ułożył. Ale rzecz tę w jak największej tajemnicy zachował. I nie prędzej się ona wynurzyła, jak kiedy na dzień pierwszy Maja król w Sanoku stanłą, dokąd też, do mego wezwani byli Jan Rzeszowski, arcybiskup lwowski, Wojciech Jastrzębiec, krakowski, Jan, chełmski biskupi, Krystyn z Ostrowa, Kasztelan, Jan z Tarnowa, wojewoda krakowski, Piotr Szafraniec, podkomorzy krakowski, Zbigniew z Brzezia, marszałek koronny, którzy nic wiedzieli, po co ich tam król sprowadził. Dnia 2. Maja zgromadziwszy radę, Król jej przełożył swoje postanowienie o zaślubieniu Elżbiety Granowskiej, z którą też tam przyjechała była Aleksandra, księżna mazowiecka, siostra królewska. Cała rada tę rzecz jednomyślnie ganiła, ale widząc króla w tem przedsięwzięciu zaciętą stałość, jedni umilkli, drudzy zezwolili. Tego więc samego dnia w kościele sanockim parafijalnym przed arcybiskupem lwowskim, król ją sobie zaślubił. Musiał arcybiskup przy tym ślubie nie mieć wiadomości o przeszkodzie, ślub królowi z tą osobą tamującej i ślub nieważny czyniącej, to jest związku duchownym między królem i Elżbietą zachodzącym z przyczyny, iż Jadwiga, Elżbiety matka, chrzestną matką króla Władysława była, co stanowiło podług karności kościelnej i praw duchownych, jeszcze na onczas trwających, dopiero przez sobór trydencki odmienionych, związek duchowny, mocą którego Elżbieta za siostrę chrzestną albo duchowną Władysława była poczytana, Dla tej odkrytej przeszkody posłał król do Konstancyji, dla otrzymania od soboru dyspensy. Niemało w tem trudności było, gdy i sami posłowie królewscy wielce z tego zasmuceni, podług wszelkiego podobieństwa, nie bardzo się do otrzymania tej dyspensy przykładali; dana jednak nakonicc była, ale z przydaniem warunku, aby król po śmierci Elżbiety nie mógł już więcej ślubów małżeńskich ponawiać. Warunek ten nadzwyczajny każe się domyślać, iż posłowie w Konstancyji polscy, iż Elżbietą w suchotach zostająca jest długowieczna, do podobnego błedu drgę królowi zagrodzić pragnęli. Uprzątnąwszy tę trudności król, Elżbietę koronować na królową kazał. Koronował ją w niebytności arcybiskupa gnieźnieńskiego, w Konstancyji na onczas będącego, Jan Rzeszowski, arcybiskup lwowski, w kościele katedralnym krakowskim w dniu Ś. Elżbiety 19. listopada, który na onczas był uroczysty, jako znać z ustaw duchownych prowincjonalnych, od Mikołaja Trąby, dawniej jeszcze wydanych. Ten dowiedziawszy się o tym obrządku, przez arcybiskupa lwowskiego odprawionym, a bojąc sięztąd jakiego ubliżenia prerogatywom kościota swego gnieźnieńskiego odprawionym, wyrobił sobie, iż wyrokiem soboru konstancyjeńskiego prymasem królestwu polskiego był mianowany, którego odtąd tytułu następcy jego używali. Daje to im przodkowanie przed arcybiskupem lwowskim i wszystkimi w Polsce biskupami,ale nie znaczy, iż gnieźnieńska katedra dawnością inne wszystkiekatedry polslkie przewyższa, gdyż zaszczyt ten dawności bez najmniejszej wątpliwości kościołowi poznańskiemu powinien być przyznany.[...] 

Nie jest natomiast pewne , czy istotnie umierający Jagiełło nazwał obrączkę Jadwigi rzeczą najdroższą swemu sercu. Król nie okazywał gorących uczuć swym małżonkom, ale jeżeli którą z nich kochał, to była ta ukochana raczej trzecia żona, Elzbieta Pilecka, a nie Jadwiga.[Karol Szajnocha.”Jadwiga i Jagiełło”] 

W XX wieku małżeństwo naszej królowej pojawiało się w literaturze popularnonaukowej i w opracowaniach naukowych: 

• Besala Jerzy. Władysław Jagiełlo i Elżbieta z Pilczy Granowska w: Małżeństwa Królewskie. Jagiellonowie. Wyd.Bellona i Muza.warszawa 2006.

• Błażkiewicz Henryk.Pilica.Zarys dziejów miejscowości. Instytut Wydawniczy Księży Misjonarzy Nasza Przeszłość. Kraków 1992.

• Klubówna Anna. Cztery panie Jagiełłowe. Wyd.Pojezierze. Olsztyn. 1983

• Niemczyk Katarzyna. Pierwsze małżeństwo Elżbiety Pileckiej w: red. Zawitkowska Wioletta. Kobiety o kobietach. Studia i szkice. Średniowiecze i czasy nowożytne. Wyd.Uniwersytetu Rzeszowskiego

• Niemczyk Katarzyna : Kilka uwag do genealogii Elżbiety Pileckiej-Granowskiej i jej rodziny. W: Średniowiecze Polskie i Powszechne Tom 1 (5) red. Panic Idzi i Sperka Jerzy.SWyd. Uniwersytetu Śląskiego. Katowice 2009

• Niemczy Katarzyna. Pileccy herbu Topór i Pileccy herbu Leliwa ich związki ze Śląskiem w XIV-XV wieku; w: red.Zawitkowska Wioletta i Pobóg-Lenrtowicz Anna. Rody na Śląsku,Rusi Czerwonej i w Małopolsce;średniowiecze i czasy nowożytne. Wyd Uniwersytetu Rzeszowskiego.Rzeszów 2010

• Nitkiewicz Maria. Królowa Elżbieta z Pilczy i Łańcuta, trzecia żona Władysława Jagiełły.Wyd.Muzeum-Zamek Łańcut. Łańcut 2003.

• Panas Henryk. Prywatne życie Władysława Jagiełły. Wyd.Pojezierze .1969

• Prokop Krzysztof Rafał. "Staropolskie sylwetki pilickie XIV-XIXw." wyd.UMiG w Pilicy.Pilica 2013

• Rudzki Edward. Polskie królowe. Żony piastów i Jagiellonów Wyd.NOVUM. 1990

• Rutkowska Grażyna. Itineraria żon króla Władysława Jagiełły, „Roczniki Historyczne” 64, 1998

• Sperka Jerzy. Elżbieta z Pilicy Granowska i król Władysław Jagiełło. Kulisy wielkiej miłości. W: Możejko Beata .Paner Anna. Miłość w czasach dawnych. wyd. Uniwersytetu Gdańskiego. Gdańsk 2009

  Elżbieta trafiła również do literatury pięknej za sprawą Zygmunta Krasińskiego, który we wstępie do „Snu Elżbiety Pileckiej” nieźle pomieszał dzieje naszej królowej: 

Przedmiot do następującego utworu podały mi wypadki życia Elżbiety Pileckiej, żony Władysława Jagiełły i królowej polskiej. — Była ona córką Ottona z Pilcy, możnego wojewody sandomierskiego; w kwiecie młodości poznała dzielnego rycerza z Morawii, na dwór ojca przybyłego. — Porozumiały się ich serca, i Elżbietę wwiózł rycerz wśród nocy z zamku ojcowskiego, ale odkryto ich ucieczkę i natychmiast Otton poszedł w pogoń za córką. Dogoniwszy ją, zwiódł z morawskim rycerzem walkę i zabił go. Okrutny rodzic, odebrawszy córkę z rąk kochanka, zmusił ją do oddania ręki Granowskiemu, kasztelanowi nakielskiemu. — Miała z niego Elżbieta jednego tylko syna, któremu Jan dano imię. Po śmierci Granowskiego polubił ją sobie Władysław Jagiełło i i wziął za żonę. Kiedy zaś przyszło do koronacji, sprzeciwił się jej Mikołaj Trąba, arcybiskup gnieźnieński, mówiąc, że to małżeństwo niezgodnym było z powagą majestatu. W takim stanie rzeczy król Władysław użył do koronacji Elżbiety Jana Rzeszowskiego, arcybiskupa lwowskiego. — Elżbieta umarła 1419 roku, a jej zwłoki złożono w kaplicy, w której później Stefana Batorego pochowano. 

W samym utworze autor też nieźle sobie pofantazjował: 

Myślała Elżbieta, córka Ottona z Pilcy, o młodym kochanku, o Archeldzie z Heldy, rycerzu niedawno przybyłym z Morawii na dwór potężnego jej ojca. - Pierwszą pałająca miłością, wszędzie szczęście upatrywała i błogie dni sobie obiecując, w rajskiej marzyła ułudzie [..] „O luba — mówił rycerz — już stoją na podwórcu konie; słyszysz? tętnią ich kopyta; noc piękna; śpi zamek; księżyc patrzeć tylko będzie na naszą ucieczkę. - Nie zwlekaj, zaślubiona już mi sercem oblubienico! — Nie zwlekaj!" A słowa młodzieńca podobne były do miłego szmeru błyszczącego strumienia; przenikały one aż do duszy Elżbiety, jak promienie wiosennego słońca do kielicha świeżo rozwitej róży; i jakaś moc nadludzka rzuciła ją w objęcia Archelda - i uniósł ją rycerz przez ciemne zamku galerie, przez kręte schody, wąskie przejścia i podłużne sale aż na szeroki dziedziniec. Tu lekko posadził ją na czarnym swoim koniu, sam obok niej skoczył i przy świetle księżyca wyruszył wraz ze zbrojnymi towarzyszami...Mignęły wśród drzew otaczających zbroje i proporce i pancerna jazda wystąpiła z ciemnego boru. Na jej czele poznała dziewica Ottona z Pilcy, ojca swojego, a przy nim nie cierpianego człowieka […] Cała skała, okryta zbrojnymi, w każdym miejscu błyszczała to szyszakiem, to pancerzem, i zdało się Elżbiecie, że kamienna opoka w stalową przemieniła się górę. Doszli nareście szczytu mordercy i szczęk broni się rozległ, i wielu ich poległo. Archeld bronił najdroższego skarbu z wściekłością rozpaczy. Ale córka wojewody uczuła, jak corazbardziej drżało podpierające ją ramię, spostrzegła strumienie krwi, wylewające się spod zbroi kochanka, i cala góra zdała się jej zalaną purpurowym potokiem; porwane nim ciało Archelda runęło ze szczytu opoki i rozdarte przez ciernia i głazy, padło u stóp pana z Piłcy. A surowy ojciec wziął rękę córki i połączył ją z sędziwą ręką swojego towarzysza […] Zdało się marzącej dziewicy, że słyszy pogrzebowy dźwięk dzwonów i że w żałobne ubrana szaty, trzymając syna za rękę, postępuje za trumną człowieka, którego jej serce nigdy nie kochało. — Tłum ludu cisnął się wokoło. — Zbrojne hufce z spuszczonymi dzidami, służalcy z udanym smutkiem szli za ciałem znienawidzonego, a jego wdowa kryła głowę między czarne zasłony, a każdy z otaczających starał się wzrokiem przedrzeć te zasłony i jej łzy wyśledzić, a ona łez wylewać nie mogła i wdowa Granowskiego była jeszcze kochanką Archelda […] Zdało się marzącej dziewicy, że w ogromnym kościele stoi wpośród tłumów oświeconych tysiącznymi pochodniami...Pomiędzy mnóstwem osób zapełniających świątynię rozeznała Elżbieta męża z koroną, który siedząc na tronie, rozciągnął berło nad swoim narodem i rzekł do niego: „Obieram poddankę za żonę." […] Powstał mąż z berłem. Zeszedł z tronu i podał rękę córce wojewody. Zabrzmiały muzyczne tony, ozwały się pienia, pochodnie podwojoną błysnęły jasnością, i klękli oboje przed wielkim ołtarzem. Duchowny drugi zbliżył się do drżącej Elżbiety. Po chwili uczuła ciężar unoszący się na splotach własnych włosów; podniosła oczy, a rażący połysk drogiej korony oblał jej twarz anielską, i kochanka Archelda była królową Lechlii [...] 

Królewski związek różnie oddziaływał na zmysły twórców. W wydanym w 1980 roku "Rudolfie" Mariana Pankowskiego, rozgrywającym się w środowisku homoseksualistów, pojawia się alkowiana scena z nieokrzesanym królem Jagiełło i Elżbietą z Pilczy….

  Powrót do spisu tresci ↑

Młyn i Krzyż

Michael Gibson, pisarz, krytyk i historyk sztuki zaproponował Lechowi Majewskiemu, z wykształcenia malarzowi, nakręcenie filmu o obrazie Pietera Bruegla Droga Krzyżowa.

Produkcja filmu fabularnego trwała trzy lata. Prace zakończono w 2010 r. Osobno filmowano chmury, światłocienie, postacie i zwierzęta. Pracochłonne było scalanie nagranych fragmentów za pomocą technik komputerowych, w których niejednokrotnie łączono obrazy rzeczywiste z malarskimi. Zastosowano technologię CGI, z której korzystali wcześniej twórcy Avatara czy trylogii Władca pierścieni. Jedno z ujęć składało się ze 147 warstw, które komputer przeliczał przez osiem dni. Film kręcono m.in.w plenerach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Wszystkie kostiumy do filmu zostały wykonane ręcznie i specjalnie farbowane, dla osiągnięcia barw użytych przez Bruegla. W obsadzie pojawiły się gwiazdy kina: Rutger Hauer jako Peter Bruegel, Michael York jako Nicolaes Jonghelinck i Charlotte Rampling jako Maria. W filmie zagrało dwustu polskich statystów. Akcja filmu rozgrywa się w roku 1564, w którym Bruegel namalował swoje dzieło. Tłem historycznym jest czas ucisku politycznego i religijnego Niderlandów pod rządami katolickich Habsburgów krwawo zwalczających reformację. Bohaterami filmu są flamandzcy chłopi i mieszczanie przedstawieni na obrazie i jego twórca- Bruegel. Często wydarzenia historyczne, uznawane dzisiaj za ważne, przechodziły niemal niezauważone przez współczesnych. Dopiero później zaczynają swój nowy byt jako kamienie milowe w dziejach cywilizacji. Ten sam los spotykał dramaty osobiste, istotne w życiu jednostek a obojętne dla tłumu. W filmie i na obrazie męka krzyżowanego Chrystusa jest zdarzeniem niemal niezauważonym przez współczesnych podobnie jak męczeńska śmierć młodego mężczyzny, mieszkańca wsi, który ginie za głoszenie herezji. Młyn i krzyż odbierany jest jako krytyczny komentarz do instrumentalnego traktowania religii, do współczesnej kultury, która zarzuca nas tysiącami powierzchniowych obrazów przyswajanych mechanicznie, bez zastanowienia się nad ich sednem. Majewski przerzuca na widza ciężar samodzielnej narracji prowadzącej do sedna przekazu. Recenzje były entuzjastyczne: Moc emanująca z ekranu jest niewiarygodna. Estetyka renesansowego malarstwa, podrasowana współczesną techniką, działa wprost obezwładniająco – takiego piękna i precyzji nie ogląda się na co dzień. Jak świat światem są tacy, którzy próbują wyjść z cienia negując oceny większości. Nic więc dziwnego, że pojawiały się również skrajnie odmienne opinie nazywające na przykład film ekranową wydmuszką i tworem sztukopodobnym.

Czas na pilickie akcenty. W filmie wzięli udział członkowie Grupy Konnej Dextrarius mający siedzibę w Biskupicach. W słynnej scenie z krukami wystąpił Mateusz Machnik, który wraz z Andrzejem Mrozińskim brał również udział w scenach kaskaderskich.

 Młyn i Krzyż - (zwiastun)