Prehistoria

O Pilicy » Prehistoria

Badania pradziejów Jury Krakowskiej to wspólne dzieło archeologów, geologów, paleobotaników, paleozoologów oraz antropologów. Pierwsze badania stanowisk paleolitycznych na Jurze rozpoczął w roku 1871, w Jaskini Mamutowej, hrabia Jan Zawisza, właściciel Doliny Ojcowskiej. Spośród innych badaczy działających jeszcze w XIX wieku należy wspomnieć Gotfryda Ossowskiego prowadzącego badania w Jaskini Maszyckiej i w Piekarach koło Krakowa oraz Stanisława Czarnowskiego, który wykonał szczegółowe opisy 58 jaskiń w okolicy Krakowa i Ojcowa. Po II wojnie światowej badania archeologiczne najstarszego odcinka dziejów Jury Krakowskiej były prowadzone m. in. przez Muzeum Archeologiczne w Krakowie (S. Kowalski, A. Dagnan-Ginter, E. Chochorowska), Instytut Archeologii UJ (J.K. Kozłowski, B. Ginter, K. Sobczyk, B. Drobniewicz), Instytut Archeologii UW (W. Chmielewski, S.K. Kozłowski). Obszar Jury Krakowskiej obfituje w liczne ślady pobytu człowieka i jest, obok Śląska, uważany za kolebkę najstarszego osadnictwa pradziejowego w Polsce. Pierwotnego człowieka przyciągały tutaj niewątpliwie liczne naturalne miejsca zamieszkania lub schronienia w jaskiniach i schroniskach skalnych, występowanie łatwo dostępnych surowców krzemiennych i bliskość źródeł wody.

Paleolit

Najstarszy i najdłuższy odcinek pradziejów zwany paleolitem (starsza epoka kamienia) odpowiada chronologicznie okresowi czwartorzędu (plejstocen) określanemu potocznie jako epoka lodowcowa. W okresie paleolitu wyróżnia się:

  • paleolit dolny – od pojawienia się Homo erectus,

  • paleolit środkowy – rozpoczyna się od pojawienia neandertalczyka (początek trudny do ustalenia),

  • paleolit górny – od ok. 40 tys. lat temu, rozpoczyna się z pojawieniem człowieka współczesnego (Homo sapiens sapiens),

  • paleolit schyłkowy – od ok. 15 tys. lat temu, związany ze zjawiskiem ponownego wkroczenia osadnictwa zajmującego uwalniane od lądolodu strefy Niżu Europejskiego,

  • mezolit – od ok. 10 tys. lat temu do ok. 4000-3500 p.n.e

W tym okresie nasuwały się kilkakrotnie na teren Polski potężne lodowce powodujące zimne okresy klimatyczne zwane zlodowaceniami-glacjały, pomiędzy którymi następowało ocieplenie - okresy międzylodowcowe-interglacjały. Najczęstszymi znaleziskami na jakie natrafia archeolog podczas swoich badań są materialne efekty działalności człowieka w różnych dziedzinach życia natomiast bardzo rzadko udaje się znaleźć szczątki jego samego. Im bardziej zagłębiamy się w przeszłość tym mniejsza szansa na odkrycie szczątków dawnych mieszkańców Jury. Do zupełnych wyjątków należą znaleziska kostnych pozostałości istot starszych od Homo sapiens. W przypadku potwierdzenia się przypuszczeń archeologów co do znaleziska z J. Biśnik z 2005 r. najstarsze ślady bytności człowieka będą pochodziły z tej jaskini. Nie jest wykluczone, że pierwszym mieszkańcem jaskini był homo erectus. Byłby to ewenement w skali kraju, a nawet Europy. Najstarsza warstwa, w której znaleziono artefakty świadczące o działalności przodków człowieka wewnątrz jaskini Biśnik , datowana jest na ponad 500 tys. lat temu. Oznacza to, że Jaskinia Biśnik jest najstarszym stanowiskiem jaskiniowym w Polsce. Znaleziska ze zbliżonego okresu czasu (od 500 000 a 370 000lat temu pochodzą z Trzebnicy koło Wrocławia i z Ruska koło Strzegomia na Dolnym Śląsku.

Do tej pory w Polsce znajdowano jedynie narzędzia wytwarzane przez neandertalczyka. Grupa naukowców z Zakładu Archeologii Uniwersytetu Szczecińskiego znalazła w 2008 roku pierwsze w Polsce szczątki neandertalczyka. Od tego czasu trzymali odkrycie w tajemnicy i potwierdzali szczegółowymi badaniami, między innymi antropologicznymi i genetycznymi. Ze odnalezionych właśnie szczątków wyodrębniono DNA. Niestety jest go tak niewiele, że trudno prowadzić na nim pomiary. Badacze szukają fragmentu podwójnej helisy, który dla neandertalczyka jest charakterystyczny.Miejsce, w którym znaleziono zęby neandertalczyka w Jaskini Stajnia na Jurze przypomina miejsce pochówku. Potwierdzenie tego rewolucjonizowałoby myślenie o stopniu rozwoju neandertalczyka świadcząc o dużo wyższym stopniu rozwoju neandertalczyka, niż nam się do tej pory wydawało. Oznaczałoby to na przykład, że posiadał kulturę duchową, a może nawet religię.

Pierwsze łowiecko-zbierackie gromady ludzkie przybyły na obszar dzisiejszej Jury ok. 120 000 lat temu w okresie przedostatniego zlodowacenia zwanego środkowopolskim. Najstarsze jurajskie ślady osadnictwa związane są z paleolitem dolnym oraz z paleolitem środkowym i reprezentowane są przez stanowiska archeologiczne w Jaskini Ciemnej i w Schronisku Wylotnym w Ojcowie, w Piekarach koło Krakowa oraz w Krakowie na Wawelu i w Zwierzyńcu. Twórcami pozostawionych tutaj narzędzi krzemiennych były zaliczane do homo neanderthalensis grupy łowców niedźwiedzia jaskiniowego,które posługiwały się już ogniem. Wytwarzane przez nich narzędzia określono mianem kultury prądnickiej. Nazwa pochodzi od rzeki Prądnik nad którą skupiona była większość jej stanowisk. Kultura ta należy do wielkiej grupy środkowopaleolitycznych kultur mustierskich zwanych tak od miejscowości Le Mustier we Francji, gdzie po raz pierwszy odkryto jej pozostałości. Zaliczane do niej narzędzia charakteryzują się formami zbliżonymi do pięściaków. Charakterystyczną formą był obustronnie obrobiony nóż z ostrym wierzchołkiem który służył do cięcia skór. Ponadto występują pięściaki stanowiące dziedzictwo przodków oraz zgrzebła do wyprawiania skór. Niezwykle istotne są odkrycia w jaskini Biśnik wiórowej techniki obróbki krzemienia w warstwach ze środkowego paleolitu. Niemal pewne jest, iż w jaskini bytował homo neanderthalensis.Technika wiórowa polegała na otrzymywaniu jednorodnego półsurowca, o kształcie wióra. Stanowiła ona najwyższy stopień rozwoju technicznego obróbki krzemienia i była charakterystyczna dla stanowisk górnopaleolitycznych. Najstarsze zabytki pochodzą sprzed około 150-120 tys. lat i są to wyroby z krzemienia w postaci różnorodnych ostrzy, zgrzebeł, drapaczy służących do polowania oraz do dzielenia mięsa, wyprawiania skór, wykonywania innych narzędzi drewnianych i kościanych. oraz szczątki zwierząt, na które polowali tubylcy. Prawdopodobnie w ciągu trwania paleolitu jaskinia Biśnik była zasiedlana przez grupy homininów, aż osiemnastokrotnie. Oprócz niezwykłości samych mieszkańców jaskini, niezmiernie ciekawe są artefakty znajdywane na stanowisku. Jednym z takich znalezisk jest kość miednicy mamuta, na której znajdują się, wykonane być może intencjonalnie, ślady kilku okręgów układające się w „logo olimpijskie”. Kolejnym ciekawym odkryciem jest zgrzebło krzemienne przeznaczone dla osobnika leworęcznego. Do tej pory nie udało się odkryć szczątków kostnych neandertalczyka, lecz znaleziska zabytków z krzemienia korelowane ze środkowopaleolitycznymi technikami obróbki kamienia, potwierdzają takie przypuszczenie.

Okres środkowopaleolityczny reprezentują znaleziska w jaskini Biśnik. W obrębie tego poziomu znaleziono kamienną osłonę chroniącą ognisko a także jamę wewnątrz komory jaskini wykopaną prawdopodobnie w celu powiększenia komory mieszkalnej. Znaleziono również noże tylcowe, zgrzebła, pięściaki czy drapacze odłupkowe. Narzędzia te są charakterystyczne dla kultury mikocko-prądnickiej. Tą sama kulturę reprezentują znaleziska wyrobów krzemiennych ze środkowego sprzed 115-40 tys. lat w jaskinia Zamkowej w Olsztynie k/Częstochowy. Kamienne narzędzia myśliwskie człowieka ze środkowego okresu paleolitu (sprzed 80 -50 tys. lat) znaleziono w jaskinia Koziarnia w Ojcowskim Parku Narodowym. Z podobnego okresu (115-40 tys. p.n.e.) czasu pochodzą znaleziska krzemiennych narzędzi myśliwskich w jaskini Ciemnej i w jaskini Wylotnej w OPN. Obrobione kości zwierząt ze środkowego paleolitu odkryto w jaskini W Dziadowej Skale koło Podlesic. Na Biśniku ok. 80-40 tys. lat p.n.e. przed istniała konstrukcja w formie szałasu wzniesiona z kamieni, dużych kości oraz pierwotnie z żerdzi, na których były rozpięte skóry zwierząt,osłaniająca wejścia do jaskini. Podczas badań archeologicznych w jaskinia Nietoperzowej w Dolinie Będkowskiej odkryto wyroby zaliczane do kultur mustierskiej i tajackiej (kamienne kule do miotania) wykonane z krzemienia przez człowieka ok. 70 tys. lat temu. Około 40 000 lat temu na obszar Jury Krakowskiej przybywają grupy łowców niedźwiedzia. Byli to znacznie liczebniejsi przedstawiciele gatunku określanego jako Homo sapiens i zbliżonego pod względem wielu cech fizycznych do człowieka współczesnego. Ich siedziby odkryto w Jaskini Nietoperzowej w Jerzmanowicach gdzie znaleziono przepiękne krzemienne groty oszczepów. Kultura reprezentowana przez grupę, pochodzącą prawdopodobnie z terenu południowych Niemiec i przemieszczającą się na wschód, na tereny Niżu Rosyjskiego,nie dała się zaliczyć do żadnej znanej dotąd grupy. Dokładna analiza typologiczna ostrzy pozwoliła ustalić, że reprezentują one okazy różniące się od form solutrejskich oraz szeleckich których nazwa pochodzi od jaskini Szeleta na Węgrzech, a także dowiodła istnienie podobnych okazów na terenie Ukrainy. Zre względu na tą unikalność utworzono dla nich nową grupę nazwaną kultura jerzmanowicką . Cechą charakterystyczną były kamienne groty oszczepów o formie liściowej wykonane z kamiennych wiórów o powierzchni częściowo lub całkowicie retuszowanej. Używano ich jako grotów oszczepów oraz noży myśliwskich. U wejścia do Jaskini Nietoperzowej natrafiono na ślady dużych palenisk stanowiących, jak się przypuszcza, pozostałość po ogniskach zapalanych w celu wypłoszenia z niej niedźwiedzi, na które wówczas polowano. Nieco odmienne w kształcie groty znalezione na Zwierzyńcu w Krakowie związane są z kulturą szelecką,. Prace wykopaliskowe w jaskini Mamutowej w Wierzchowiu podjęte zostały przez Stanisława Kowalskiego w latach 1957-67.Zespół znalezisk odzwierciedla kilka faz osadniczych odpowiadających co najmniej trzem odrębnym horyzontom chronologiczno-kulturowym górnego paleolitu. Najstarszy, datowany na okres przejściowy pomiędzy środkowym i górnym paleolitem reprezentuje tzw. krąg kultur z ostrzami liściowatymi (kulturę szelecką i jerzmanowicką). Został on wyróżniony w oparciu o kilka krzemiennych i jeden radiolarytowy charakterystycznych liściowatych grotów oszczepów. W Jaskini Mamutowej odkryto ślady łowców mamutów zaliczanych do górnopaleolitycznej kultury oryniackiej datowanej w Polsce na okres 35 - 30 tys. lat temu. Była to druga faza osadnicza w tej jaskini. Z tym horyzontem kulturowym utożsamia się odkryty w jaskini zespół około 20 wrzecionowatych grotów wykonanych w większości z ciosu mamuta, tzw. ostrzy typu Mladeč. Ze znalezisk tu odkopanych warto wymienić płytkę z ciosów mamuta zdobioną ornamentem dołkowym. Treść, jaką motyw ten miał wyrażać, jest do dziś nieodgadniona. Najbardziej intensywne ślady osadnictwa pozostawili w jaskini twórcy tzw. graweckiego modelu kulturowego, który pomiędzy 30 - 20 tys. lat temu objął swym oddziaływaniem rozległe obszary Europy doprowadzając do ich znacznej unifikacji kulturowej. Przedstawiciele tej kultury dokonali przełomu w dotychczasowej strategii łowieckiej opartej na stosowaniu oszczepu, zastępując go łukiem. Dowodzą tego licznie reprezentowane w zespołach graweckich tzw. ostrza tylcowe wykorzystywane w charakterze grocików strzał do łuku. Z Jaskini Mamutowej pochodzi kilkanaście dochodzących do 30 długości grotów oszczepów lub dzid wykonanych z ciosu mamuta. Z jaskini Mamutowej pochodzą jedne z najstarszych, odkrytych na ziemiach polskich, zabytki paleolitycznej sztuki użytkowej. Na około 30 tys. lat datuje się niewielką czworokątną płytkę wykonaną z ciosu mamuta, z przewierconymi dwoma otworami do zawieszania , zdobioną rzędami nakłuć. Wyrazem estetycznych bądź magicznych zabiegów mieszkańców jaskini są elementy naszyjnika złożonego z zawieszek wykonanych z ciosu mamuta i przewierconych zębów zwierzęcych. Znaleziony w jaskini zagadkowy przedmiot wykonany z kości członu palcowego renifera z przewierconym otworem w nasadzie, uważany jest przez niektórych badaczy za instrument muzyczny zbliżony do gwizdka .  W jaskini Jasnej w Strzegowej wyróżniono 8 poziomów. W poziomie szóstym znaleziono materiały z młodszego paleolitu (sprzed 30 tys. lat ) zaliczane do kultury oryniackiej. Posługiwali się oni,oprócz surowca krzemiennego, również surowcem kościanym ,z którego wykonywano wisiorki z ciosów mamuta i naszyjniki z zębów zwierzęcych. Przy ul. Spadzistej w Krakowie natrafiono na kilka obozowisk gómopaleolitycznych myśliwych, z pozostałościami po szałasach zbudowanych z kości mamuta pochodzącymi sprzed 23 000 lat a reprezentujących kulturę wschodniograwecką (od La Gravette we Francji) Przedstawiciele tej kultury rozprzestrzenieni byli na terenie Rosji, Czech i Austrii skąd poprzez przełęcze karpackie migrowali na tereny Polski. Kulturę zwaną magdaleńską,również późnopaleolityczną, pochodzą sprzed 15 000 lat., reprezentują znaleziska w Jaskini w Maszycach, z której pochodzą najstarsze na ziemiach polskich szczątki kostne 16 osobników gatunku Homo sapiens recens - 16 czaszek ludzkich,wśród nich 5 kobiet, 3 mężczyzn oraz kilku dzieci. Unikatowość odkrycia dokonanego przez Godfryda Ossowskiego w 1883r. polega na tym, że ujawniło ono materialne świadectwa tragedii jaka rozegrała się w jaskini przed 15 - 14 tys. lat temu. Początkowo przeważała teoria, że są to szczątki mieszkańców jaskini, którzy zostali w niej zaatakowani. Ostatecznie pozostano przy hipotezie, że widoczne na kościach uszkodzenia w postaci nacięć wykonanych twardymi narzędziami, obłamań i rozłupywań oraz odciski zębów ludzkich wskazują, że mieszkańcy jaskini padli ofiarą praktyk kanibalistycznych jakie miały miejsce w tym czasie. Mienia ofiar najwyraźniej nie wzbudziło pożądania agresorów, którzy cały ich dobytek pozostawili w jaskini. Na większości stanowisk paleolitycznych dominują wyroby kamienne. W jaskini Maszyckiej zaskakuje bogactwo przedmiotów wykonanych z rogu i kości zwierzęcych przy stosunkowo ubogim zestawie narzędzi krzemiennych. Jednym z najcenniejszych znalezisk jest tu kolekcja kilkunastu grotów wykonanych z rogu renifera zdobionych geometrycznymi motywami (zygzaki, linie faliste, soczewki itp.) wykonanymi techniką rycia będące pierwszymi i jedynymi przejawami sztuki paleolitycznej w Polsce. Wyryte symbole umieszczone były także na powierzchniach kościanych rękojeści z rozdwojonymi końcami, które najprawdopodobniej służyły jako oprawy narzędzi krzemiennych. Prawdopodobnie magiczne znaczenie miało tzw. berło wodzowskie wykonane z poroża renifera z otworem w środku i fallicznym zdobieniem na końcach wyrostków, interpretowany jako atrybut władzy szamańskiej, choć niekiedy, podobnym przedmiotom przypisuje się funkcję czysto użytkową, uznając je za przyrządy do prostowania drzewców. Odkryte w jaskini dwie niewielkie płytki z żeber zwierzęcych ornamentowanych serią regularnych, krótkich nacięć na krawędziach są przez niektórych badaczy odczytywane jako wyraz stosowania prostych sposobów rachuby czasu. Mieszkańcy jaskini znali i stosowali naturalne barwniki mineralne. Oprócz grudek i palet ochry znaleziono kamienne podkładki do jej rozcierania. Ślady barwienia ochrą zachowały się także na końcach rogów czaszki suhaka, znalezionej przy wejściu do jaskini. Zespół zdobionych przedmiotów rogowych i kościanych odkrytych w jaskini Maszyckiej stanowi jak dotąd najbogatszą kolekcję ruchomej sztuki paleolitycznej kultury magdaleńskiej z terenu ziem polskich. Sprawa jego datowania wywołuje rozmaite spory. Przyjęto, że zabytki te datują się sprzed kilkunastu tysięcy lat.Również w jaskiniach Ciemnej i Koziarni odkryto szczątki ludzkie z tego okresu, a w jaskini Potrójnej znaleziono ślady 5-ciu ognisk i bogaty material archeologiczny, w tym kompletny szkielet młodego człowieka. Inne zabytki górnopaleolityczne znaleziono w jaskini Puchaczej. Najmłodszy odcinek paleolitu - paleolit schyłkowy oraz następny okres - mezolit (środkowa epoka kamienia) dostarczyły licznych pozostałości po obozowiskach ludzkich lokowanych na obszarach otwartych, piaszczystych. Reprezentują one kulturę świderską oraz komornicką i datowane są od ok. 10 000 - 7 000 lat temu. Na stanowiskach odkryto liczne krzemienne grotki strzał potwierdzające użytkowanie łuku na szerszą skalę oraz drobne ostrza i zbrojniki geometryczne (trójkąty, trapezy i in.) służące jako wkładki krzemienne ostrzy harpunów i ościeni wykonanych z kości, rogu i drewna. W omawianych okresach polowano na drobną zwierzynę leśną a w w okresie mezolitu również rybołówstwem. W trakcie badań na Grodzisku Pańskim nad Dolina Wodącą znaleziono późnoplaeolityczne wyroby myśliwych którzy około 40-10 tys. lat p.n.e. być może zamieszkiwali w schronisku pod Oknem albo w charakterystycznej bramie skalnej. Jaskinia Jasna Smoleńska była zamieszkiwana około 40-10 tysięcy lat temu przez ludność kultury oryniackiej. Stanowiska schyłkowopaleolityczne i mezolityczne znane są również z Krakowa i jego okolic - Borek Fałęcki, Kobierzyn, Podgórki Tyniec, Zakrzów, Czernichów, Rączna, Ściejowice. Najstarszą kopalnię krzemienia na Jurze, a zarazem w Polsce, odkryto w Wołowicach k. Liszek. Wydobywano tutaj krzemień z 9 stwierdzonych dotąd szybów wydobywczych. Badania pochodzących z szybów i innych obiektów węgli drzewnych wykonane metodą C14 określają okres wydobywania w Wołowicach surowca krzemiennego na czas począwszy od paleolitu późnego (ok. 11 000 lat temu) do neolitu (ok. 3 500 lat temu). Podobne obiekty wydobywcze zostały stwierdzone w Brzoskwini koło Krakowa. W miejscach wydobycia dokonywano wstępnego przygotowania surowca krzemiennego do dalszej jego obróbki i przetwarzania na narzędzia. Wyroby krzemienne z okresu górnego paleolitu odkryto w jaskini Zamkowej w Olsztynie.

Neolit (młodsza epoka kamienia) Od ok. 5500 do ok. 1800 p.n.e.

W połowie VI tysiąclecia zza Karpat dotarły na ziemie południowej Polski grupy ludności o zupełnie różnym od dotychczasowego sposobie gospodarowania. Prowadziły one bardziej osiadły tryb życia ,w którym, zamiast łowiectwa i zbieractwa, dominowały uprawa roli i hodowla zwierząt. Oczywiście obydwa systemy gospodarcze funkcjonowały przez jakiś czas wspólnie,i w różnych środowiskach przyrodniczych udział poszczególnych form gospodarowania był różny. Początkowo na niewielkich poletkach stosowano głównie technikę kopieniaczą wykorzystując motyki z rogu, kości i drewna. Od środkowego neolitu znana była prymitywna orka przy użyciu radeł kamiennych,umożliwiająca uprawa większych areałów,uzyskiwanych przy pomocy metody wypaleniskowej. Uprawiano kilka odmian pszenicy, jęczmień, rzadziej proso i żyto. Wykorzystywano również rośliny włókniste, głównie len. Znane były prymitywne metody wyrobu tkanin wełnianych przy użyciu pionowego krosna, w których nici napinano zawieszając na ich końcach ciężarki tkackie lub przęśliki. Początkowo rolnictwo dominowało nad hodowlą. Wzrost liczebności grup osadniczych wymuszał zwiększanie uprawianego areału oraz zwiększanie udziału hodowli. Hodowano bydło, owce i kozy oraz świnie. W dalszym ciągu istotnym źródłem pożywienia było łowiectwo, zbieractwo i rybołówstwo. Osiadły tryb życia umożliwił zastosowanie cięższych i bardziej trwałych pojemników do przechowywania zbiorów - glinianych naczyń, które w znacznym stopniu zastąpiły łatwiejsze w transporcie ale mniej trwałe pojemniki wykonywane ze skór zwierzęcych i pędów roślin. Naczynia gliniane formowano ręcznie, większe z taśm, mniejsze z całych brył gliny, następnie wyrównywano i zdobiono powierzchnie, a po wysuszeniu wypalano w ognisku. Ceramika znalazła zastosowanie głównie przy przygotowywaniu, podawaniu i przechowywaniu żywności, ale używana była także do warzenia soli i wytopu miedzi. Zaczęto zakładać nie sezonowe obozowiska lecz stałe osady. Jako obiekty mieszkalne wykorzystywano nadal schronienia naturalne w postaci jaskiń i szczelin skalnych oraz zadaszonych jam tworząc przy nich majdany gospodarcze. W miejscach pozbawionych naturalnych schronień budowano wydłużone, czworokątne, naziemne domy. Szkielet ścian tworzyły rzędy słupów, a przestrzeń między nimi wypełniano plecionką z gałęzi i wylepiano gliną. Osadę tworzyło kilka budynków otoczonych jamami gospodarczymi . Znane od dawna i nadal wykorzystywane narzędzi krzemienne, służące do obróbki kości, rogów, skór, roślin i drewna uzupełnione zostały przez kamienne w pierwszym okresie, a później również krzemienne siekiery, topory, dłuta i ciosła umożliwiające bardziej wydajną obróbkę drewna,które w wyniku masowych wyrębów stawało się materiałem masowym. W miarę rozwoju społeczeństwa neolitycznego pojawiła się tendencja do zwiększającego wydajność powiększania rozmiarów niektórych narzędzi. Do żęcia zbóż i traw używano sierpów złożonych z drewnianej oprawy, w której,Do żęcia zbóż i traw używano sierpów złożonych z drewnianej oprawy, w której mocowano,zamiast kilku krótkich, pojedyncze długie krzemienne ostrze co wymagało już surowca najwyższej jakości . Przyczyniło się to do powstawania kopalni krzemienia np. w Krzemionkach Opatowskich, Sąspowie, Tomaszowie, Polanach Koloniach gdzie wydobycie i obróbka doskonałej jakości krzemienia znalazły się w rękach wąskiej, wyspecjalizowanej grupy rzemieślników. Tworząca się specjalizacja wytwórczości zintensyfikowała istniejące kontakty między grupami osadniczymi i spowodowała pojawienie się początków handlu wymiennego pomiędzy społecznościami z terenu Polski oraz grupami żyjącymi na południu i wschodzie. Stamtąd dotarły do Polski niewielki ilości gotowych wyrobów miedzianych w postaci toporów,sztyletów i ozdób ,których lokalna produkcja prowadzona była na minimalną skalę. Przejawem kultury duchowej było wykonywanie, przeważnie z gliny, figurek ludzkich i zwierzęcych jako symboli kultu płodności i urodzaju. Zmarłych, w dalszym ciągu, chowano szkieletowym obrządku pogrzebowym, wyposażając ich w ozdoby z muszli, kości i miedzi, broń i przedmioty codziennego użytku -naczynia i przęśliki. Oprócz pojedynczych grobów, pojawiają się też duże drewniano- lub kamienno-ziemne konstrukcje grobowe (megality, grobowce kujawskie, kurhany) będące formą kultu zmarłych oraz symbolem wspólnoty żyjących. Ślady ognisk z neolitu (4500-1650 lat ) oraz relikty ceramiki wstęgowej rytej odkryto w jaskini Okopy Wielka Dolna w Ojcowskim Parku Narodowym. W jaskini Jasnej w Strzegowej , zwanej również Jamą lub Białą wyróżniono 8 poziomów zasiedlenia. W siódmym stwierdzono znaleziska pochodzące z neolitu. Pobliskie Grodzisko Pańskie nad Dolina Wodącą zamieszkiwały w neolicie wędrowne zapewne grupy producentów wyrobów z krzemienia o czym świadczą odnalezione bryły surowca oraz półwyroby. Krzemień to pierwszy surowiec przemysłowy, który na szeroka skalę pozyskiwano właśnie na obszarze Jury. W okresie ok. 4.500 - 1.650 lat p.n.e. przed jaskinią Biśnik zamieszkiwała ludność zaliczana do kultury pucharów lejkowatych. Przed wejściem do jaskini Biśnik odkryto pozostałości obozowiska wyspecjalizowanej grupy wytwórców, którzy wydobywali krzemień jurajski ze skał ostańców oraz z kopalń i dokonywali jego obróbki wyrabiając siekierki i inne narzędzia, które następnie transportowali na odległe tereny .

Epoka brązu od ok. 1800 do ok. 650 p.n.e. i wczesna epoka żelaza od ok.700 p.n.e. do 400 p.n.e.

Przejście od młodszej epoki kamienia do epoki brązu nie było związane z jakimś radykalnym przełomem w dziejach cywilizacji ludzkiej, jak miało to miejsce u progu neolitu, gdy człowiek nauczył się uprawy roślin i hodowli zwierząt. W epoce brązu nadal metody stosowane w rolnictwie i hodowli,które niewiele się zmieniły, determinowały tryb życia ludzi ówczesnych ludzi. Istotne przemiany dokonały się natomiast w ciągu epoki brązu w dziedzinie kultury materialnej, a także w sferze wierzeń i stosunków społecznych. Na ziemiach polskich zmiany wynikały z oddziaływania z ośrodków zakarpackich będących pod wpływem wielkich centrów cywilizacyjnych na Bałkanach i w Anatolii. W kulturze materialnej przełom wiązał się z wprowadzeniem metalurgii brązu. Na teren Polski wyroby z tego metalu przedostawały się w drodze wymiany i początkowo nie odgrywały istotniejszej roli. Nadal masowo wytwarzano narzędzia kamienne. Dopiero opanowanie umiejętności wytopu brązu ze sprowadzanych surowców doprowadziło do szerszego wykorzystania nowego metalu przy produkcji narzędzi, broni i ozdób. Pojawienie się wyrobów ,które można nazwać elitarnymi prowadziło do materialnego różnicowania się społeczeństwa, czego wyrazem są groby szczególnie bogato wyposażone w przedmioty importowane, wykonane m.in. ze złota a to z kolei sprzyjało powstawaniu nowych form organizacji społecznej-związków rodowych i plemion. We wczesnej epoce brązu w zachodniej części naszego kraju dominują zespoły ukształtowane, pod wpływem kultury unietyckiej (od stanowiska Unetice koło Pragi) charakteryzującej się oryginalnym przemysłem brązowniczym. Natomiast we wschodniej części ziem polskich,zwłaszcza w Małopolsce, rozwijają się kultury powstałe na bazie tradycji późnoneolitycznych. W szesnastym stuleciu p.n.e. następują zmiany kulturowe, związane z migracją ludności. Powstaje wówczas wielki krąg kultur mogiłowych budujących groby kurhanowe obejmujący swym wpływem,jako kultura przedłużycka,zachodnie tereny Polski. W dorzeczu Wisły rozwija się lokalna kultura trzciniecka. Wielkie przemiany przynosi wiek XIII p.n.e. kiedy pojawia się zespół kultur popielnicowych obejmujący znaczny obszar Europy, stosujących powszechnie zwyczaj palenia zmarłych i grzebania szczątków na płaskich, rozległych cmentarzach. Na ziemiach polskich wykształca się wówczas kultura łużycka. Ziemie polskie stanowiły obszar styku odłamu zachodniego kultury łużyckiej,który wykształcił się z miejscowych tradycji tak zwanych zespołów przedłużyckich i odłamu wschodniego ukształtowanego na bazie kultury trzcinieckiej. Oba te zespoły łączy dominująca rola ciałopalnego obrządku pogrzebowego i powszechny zwyczaj składania szczątków zmarłych w płaskich grobach popielnicowych i jamowych,być może pierwotnie w jakimś organicznym pojemniku, wyposażonych często w naczynia, narzędzia,ozdoby i części stroju. Groby szkieletowe, reprezentujące starszy okres epoki brązu, występują zawsze na cmentarzyskach o mieszanym obrządku grzebalnym, a więc w towarzystwie pochówków ciałopalnych. Kultura łużycka trwała przez blisko 1000 lat. Szczególny jej rozkwit przypada na wczesną epokę żelaza (okres halsztacki - od cmentarzyska w miejscowości Hallstatt w Austrii). W tym czasie na Śląsk i do Wielkopolski docierały z południa pierwsze wyroby żelazne i ceramika malowana plastykę figurową oraz wątki geometryczne w zdobnictwie.

Pojawiły się pierwsze duże grody grody budowane znacznym nakładem sił i środków w miejscach obronnych, na wyspach i cyplach jezior oraz na wyniosłych wzgórzach. Jako jedną z przyczyn upadku kultury łużyckiej wymienia się najazdy Scytów - koczowników zamieszkujących tereny na północ od Morza Czarnego,którzy w V wieku z terenu Kotliny Karpackiej najeżdżali zachodnie tereny ziem Polski czego śladem są spalone grody kultury łużyckiej i znajdowane w nich charakterystyczne scytyjskie grociki strzał . Innym śladem są bogato wyposażone, wielkie kurhany, w których pochowani zostali przedstawiciele scytyjskiej arystokracji. Jaskinia Okiennik Rzędkowicki w Skałach Rzędkowickich zasłynęła znaleziskami grocików scytyjskich z kości i brązu, co pozwoliło archeologom potwierdzić teorię najazdu Scytów na tereny obecnej Polski. Znaleziska świadczące o najeździe Scytów w VI-V w. p.n.e. stwierdzono również w Ojcowie. Najazdy scytyjskie zahamowały rozwój ludności kultury łużyckiej w wyniku przerwania kontaktów handlowych z południem . Upadek kultury łużyckiej związany jest z ekspansją ludności pomorza nadwiślańskiego, która stopniowo w ciągu V i VI wieku opanowała większość obszaru zajętego uprzednio przez plemiona łużyckie, na którym wykształca się tzw. kultura pomorska wraz z jej wschodnim odłamem - kulturą grobów kloszowych. Z okresu tego pochodzą groby ciałopalne zawierające popielnice niejednokrotnie zdobione wymodelowanym wyobrażeniem twarzy ludzkiej, złożone w kamiennej skrzyni lub nakryte dużym naczyniem - kloszem.

Okres lateński epoki żelaza od ok. V w. p.n.e. do początku I w. n.e.

Nazwa pochodzi od miejscowości La Téne w Szwajcarii. Jest to okres ekspansji Celtów, nazywanych również Galami. z pierwotnych siedzib w dzisiejszej wschodniej Francji i zachodnich Niemczech , skąd w kilku falach migrowali w różnych kierunkach. Zajęli znaczną część dzisiejszej Francji, dotarli do Hiszpanii, skolonizowali Wyspy Brytyjskie, a około IV w. pojawili się w północnej Italii, niszcząc miasta etruskie. W 387 r. p.n.e. zdobyli Rzym. Celtowie opanowali tereny dzisiejszych Czech i Słowacji, przeszli przez Kotlinę Karpacką dochodząc do Siedmiogrodu. Kres ich wschodniej ekspansji stanowią obszary nadczarnomorskie. W 279 r. p.n.e. dotarli do Macedonii i Grecji. W Azji Mniejszej założyli pod koniec III w. państwo Galatów. Nieliczne grupy dotarły także na ziemie polskie, osiedlając się w pocz. IV w. pne. na Śląsku,na południe od Wrocławia oraz w okolicach Raciborza i Głubczyc. W pierwszej połowie III w. p.n.e. Pojawili się w okolicach Krakowa. Od II w. p.n.e. Plemiona celtyckie przeżywają okres największego rozwoju gospodarczego i kulturowego. Przejawem tego były oppida - wielkie grody o powierzchni nawet do kilkuset hektarów, otoczone potężnymi wałami o konstrukcji drewniano-ziemnej lub drewniano-kamiennej. Celtowie przejęli,rozwinęli i upowszechnili szereg rozwiązań technicznych pochodzących ze świata antycznego. Stosowali radła zaopatrzone w żelazne radlice i kroje płużne, a być może byli wynalazcami pługa. Uprawiali pszenice, żyto, jęczmień, owies, groch, konopie, tatarkę i bób celtycki. Na terenie Galii poświadczone jest też używanie przez nich żniwiarki. Hodowali świnie, owce, kozy, bydło i konie. Rozwinęli obróbkę brązu i złota oraz upowszechnili na dużą skalę i rozwinęli produkcję żelaza. Wytwarzali także szklane paciorki i bransolety. Przy wyrobie naczyń posługiwali się obrotowym kołem garncarskim. Na wysokim poziomie stała obróbka drewna, przy której używali m.in. prymitywnych tokarek. Wytwarzali również naczynia z klepek drewnianych. Celtowie, jako pierwsi wśród środkowoeuropejskich ludów barbarzyńskich, zaczęli bić własną monetę czego świadectwem są gliniane formy do wyrobu krążków menniczych, znalezione między innymi w Mogile i w Zakrzowie pod Krakowem . Rozwój rzemiosła i gospodarki rolnej spowodował ożywienie wymiany handlowej. W okolicach Krakowa w trakcie badań archeologicznych znajdowane są głównie otwarte osady. W Wieliczce znaleziono pozostałości po obiektach związanych z warzeniem soli. Niewiele, poza pojedynczymi grobami, zachowało się śladów celtyckich pochówków co wynika prawdopodobnie z panujących wówczas zwyczajów pogrzebowych, nie pozostawiających trwałych śladów archeologicznych. Na ziemiach polskich odkryto mające kultowy charakter schematycznie wykonane, kamienne rzeźby znane z terenu Góry Ślęży. Miejscami sprawowania kultu były lasy, góry i źródła. Czczono rośliny np. jemiołę, buk, dąb i zwierzęta np. jelenia, niedźwiedzia, dzika. Pozostałości grafitowej ceramiki celtyckiej datowane na  II (I) w. odkryto w jaskini Mamutowej (Wierzchowska Dolna) a w jaskini Maszyckiej fragmenty ceramiki celtyckiej z tego samego okresu. Podobne znaleziska pochodzą z jaskini Bębłowskiej, Około 1650 lat p.n.e. przed J. Na Biśniku zamieszkiwała ludność zaliczana do kultury ceramiki sznurowej. Kolejne ślady pobytu ludzi przed ta jaskinia pochodzą z okresu ok. 1650-650 lat p.n.e. Na Biśniku stwierdzono również ślady bytności ludów kultury łużyckiej z okresu halsztackiego pochodzące z okresu ok. 650-400 r. p.n.e.  Od pierwszej poł. II w. p.n.e. na terenach zajętych przez kulturę celtycką nad górną Wisłą pojawiają się wpływy związane z kulturą przeworską. Zajmowała ona w tym czasie większość obszaru południowej i środkowej Polski. Nazwa jej pochodzi od cmentarzyska we wsi Gać koło Przeworska. Ukształtowała się ona u schyłku III w. p.n.e. przy udziale miejscowych tradycji kulturowych, oddziaływań ze świata celtyckiego oraz napływu grup ludzkich z terenów dzisiejszych wschodnich Niemiec i być może Danii. Typowe dla tej kultury ręcznie lepione, starannie wykonane naczynia o gładkich, przeważnie czarnych powierzchniach - pojawiają się nad górną Wisłą razem z toczoną na kole garncarskim ceramiką celtycką. Występowanie w okolicach Krakowa takich "mieszanych" zespołów zabytków skłoniło archeologów do wyróżnienia lokalnej grupy kultury lateńskiej - tzw. grupy tynieckiej, która przetrwała do pierwszych dziesięcioleci l w. n.e. W III-IV w. ludności kultury przeworskiej zamieszkiwała na Grodzisku Pańskim i na Biśniku.

Zarejestrowane stanowiska archeologiczne w gminie Pilica:

  • Biskupice:epoka pradziejowa;średniowiecze

  • Cisowa: paleolit schyłkowy [od ok. 15 tys. Do ok.10 tys. lat temu]

  • Dobra:epoka pradziejowa

  • Dobra Kolonia: paleolit schyłkowy [od ok. 15 tys. Do ok.10 tys. lat temu] i epoka brązu [od ok. 1800 do ok. 650 p.n.e]

  • Dzwonowice:epoka pradziejowa

  • Kleszczowa Górna:epoka pradziejowa

  • Kleszczowa Dolna: paleolit środkowy [sprzed 40 tys.lat  p.n.e]

  • Kocikowa:epoka pradziejowa

  • Pilica:epoka pradziejowa,epoka kamienia [?] i kultura halsztacka [od 800 p.n.e. do 300 p.n.e]

  • Sławniow: epoka pradziejowa, paleolit schyłkowy [od ok. 15 tys. Do ok.10 tys. lat temu]

  • Wierbka:paleolit schyłkowy [od ok. 15 tys. Do ok.10 tys. lat temu] i okres rzymski [od pocz.n.e. do ok. 300 n.e]

  • Wierzbica: epoka pradziejowa i okres rzymski [od pocz.n.e. do ok. 300 n.e]

  • Złożeniec: kultura halsztacka [od 800 p.n.e. do 300 p.n.e]

We wszystkich przypadkach znaleziono jedynie szczątkowy materiał archeologiczny w postaci ułamków naczyń czy narzędzi.

Kilka lat temu przeglądałem arkusze AZP z tego terenu. W okolicy Pilicy zlokalizowanych było około 30 stanowisk. Nie ma innych materiałów poza tzw. "masowymi" tzn. fragmentami ceramiki, odłupkami krzemiennymi, fragmentami kafli, itp. Zlokalizowane ślady osadnicze, punkty osadnicze to w większości kilka odłupków krzemiennych, pojedyncze fragmenty ceramiki, itp. W Pilicy znajduje się domniemana osada kultury łużyckiej oraz kilka śladów osadnictwa z okresu rzymskiego. Oczywiście dużo jest średniowiecza. Co ciekawe na Górze św. Piotra nie wykryto w trakcie badań AZP jakiegoś zgrupowania np. fragmentów ceramiki - były tylko pojedyncze fragmenty. Wynikać to może jednak z niedostępności tego terenu do badań powierzchniowych - wzgórze jest dziko zarośnięte. Interesujące są hipotezy dotyczące ewentualnego miejsca funkcjonowania Starej Pilicy oraz cmentarzyska, które gdzieś istnieć musiało, a przypomnę, że śladów cmentarzyska sprzed lokacji Nowej Pilicy póki co nie mamy.

[ ©.TW ]

 

Fragment informacji z  XIX wiecznego wydawnictwa:

W górzystej i malowniczej okolicy, pomiędzy miastom Pilicą i sąsiednim Olbromem, znajduje się wioska Strzegowa, w blizkości starożytnych rozwalin zamczyska, Smoleń zwanego. Na gruncie wspomnionej wioski, tuż pod stromą skałą, przemyślny i gospodarny dzierżawca... dokopał się. w głębi, znacznej wielkości zwierzęcych szczątków, zwłaszcza też mnóstwa ogromnych zębów, które nasuwały domniemanie, że takowe należały niegdyś do przedpotopowych olbrzymich zwierząt, i które z napływową ziemią przez wody potopowe mogły tam być nagromadzone. Lecz dalsze odkrycia, niszczą ten domysł, i każą wnioskować, że takowe szczątki do późniejszych nierównie należą czasów. W głębszej albowiem owej ziemi warstwie, odkryto jeszcze pomiędzy zwierzęcemi i ludzkie kości, tudzież (w skutek nieostrożności kopiących włościan) kawałki urny, czyli popielnicy, na której znać jeszcze ślady ręki człowieka co ją niegdyś z gliny, acz niezgrabnie lepiło. Nadto, pomiędzy owemi zabytkami odległej starożytności, znajduje się mnóstwo rozmaitych kształtów, zaostrzonych krzemieni a to wszystko obudzą domniemanie, że te pomieszane kości ludzi i zwierząt, niektóre nawet znacznie ponadpalano, te szczątki popielnicy i zaostrzone krzemienie, są najpewniej zabytkami przedchrześciańskiej Słowiańszczyzny, lub innych przed wieki tę ziemię zamieszkujących pogańskich ludów....

 

Badania w Smoleniu

Ukazały się drukiem wyniki badań przeprowadzonych w Smoleniu w schroniskach skalnych Smoleń II i Smoleń III. W 2012r. badania przeprowadzili Magdalena Sudol i Krzysztof Cyrek z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Maciej Krajcarz i archeozoolog Magdalena Krajcar z PAN i studenci. W schroniski Smoleń III natrafiono na ślad osadnictwa paleolitycznego - relikty paleniska i przepalone kości stanowiące ślad krótkotrwałego pobytu łowców w okresie górnego paleolitu. W wyższej warstwie znaleziono wypełnisko jamy grobowej zawierające zęby, żebra i kręgi ludzkie należące do osobnika w wieku ok.20 lat oraz do dziecka w 6-7 roku życia. Znaleziono również naczynie ceramiczne, czaszki i żuchwy psa oraz kota lub żbika. Wstępna analiza naczynia wskazuje na przełom okresu przedrzymskiego i rzymskiego. (pomiędzy 2. połową II w. a schyłkiem IV w). Wewnątrz naczynia zachowała się gruba warstwa nagaru, sugerująca jego gospodarcze wykorzystywanie. Wśród kości znaleziono tzw. klucz kotwicowy, unikatowe znalezisko znane w kulturze przeworskiej i wczesnym średniowieczu. Jest to jedno z dwóch tego typu znalezisk z obiektu jaskiniowego.

 

Jaskinia Zegarowa

W roku 2009 na stoku przed otworem wejściowym do schroniska nad jaskinią zegar znaleziono interesujące narzędzie krzemienne o środkowopaleolitycznej stylistyce. W Schronisku i na stoku przed nim założono cztery wykopy. W pierwszej warstwie humusowej wewnątrz schroniska wystąpiły przemieszane znaleziska średniowieczne i nowożytne (ceramika, wyroby metalowe). Na stoku przed otworem wejściowym wystąpiły ponadto wyroby krzemienne związane z produkcją siekier, datowane na eneolit lub wczesną epokę brązu. Brak podobnych zabytków krzemiennych wewnątrz schroniska wskazuje, że pracownia siekier znajdowała się poza nim, na tarasie przedjaskiniowym lub na sąsiednich skałkach. Jest to sytuacja obserwowana także w innych obiektach jaskiniowych tego mikroregionu, min. w Jaskini Biśnik i w Jaskini Jasnej Strzegowskiej.W lessowej warstwie II wystąpiły szczątki zwierząt należących do gatunków, które w plejstocenie wchodziły w skład fauny stepotundrowej, co wskazuje na okres zimny. Poza szczątkami zwierząt, w warstwie II wystąpiły węgle drzewne, co sugeruje zasiedlenie Schroniska przez ludzi. W przebadanych wykopach nie natrafiono jednak na żadne jednoznaczne kulturowo zabytki archeologiczne.Kolejną warstwę III stanowi jałowy archeologicznie less z nielicznymi kośćmi zwierzęcymi. Natomiast najniżej położona warstwa IV, to jedyna warstwa o charakterze typowej gliny jaskiniowej. Liczne węgle drzewne wskazują na intensywne zasiedlenie Schroniska przez ludzi. Z wyjątkiem resztek ognisk i śladów cięcia narzędziem krzemiennym na kości (ryc. 6) nie znaleziono niestety charakterystycznych typologicznie zabytków. Natomiast na stoku poniżej schroniska, w deluwiach w odległości 11 m od otworu Schroniska, natrafiono na bifacjalne ostrze liściowate zabytek ten, niewątpliwie redeponowany w wyniku procesów stokowych,. Tego typu zabytki są znane ze środkowego paleolitu z tzw. kultur przejściowych między środkowym a górnym paleolitem.

 

[aktualizacja 26.09.2015]