Rezerwat "Ruskie Góry"

Rezerwat przyrody Ruskie Góry połozony jest na południowy-zachód od Złożeńca. Został utworzony w roku 2000 na powierzchni 153,65 ha.Nazwa rezerwatu pochodzi od jednego ze wzniesień wysokości 485 m n.p.m.zwanego Ruskie Góry. Według legendy w tutejszych lasach schroniły się wojska ruskie wspierające księcia Władysława II, syna Bolesława Krzywoustego.Teren rezerwatu stanowi fragment Pasma Smoleńsko-Niegowonickiego i położony jest w granicach Ryczowskiego Mikroregionu Skałkowego.Celem ochrony jest zachowanie płatów buczyny sudeckiej i jaworzyny górskiej. Centralna część rezerwatu porośnięta jest przez żyzne zbiorowisko buczyny sudeckiej. W dolnych częściach stoku występuje uboższe zbiorowisko kwaśnej buczyny niżowej.Występują tu wzniesienia o znacznych wysokościach, zwieńczone formami skalnymi. Wielkim walorem rezerwatu jest występowanie na stosunkowo niewielkiej powierzchni dwóch odmiennych typów krajobrazu – lessowego oraz jurajskiego z wychodniami i ostańcami skalnymi oraz zjawiskami krasowymi,leśnych wąwozów, jarów, głazów oraz dolinek.Zdecydowanie bardziej jest urzeźbiona zachodnia część, gdzie występuje ciąg ostańców wapiennych ze stromymi ścianami skalnymi. We wschodniej części dominują łagodne wapienne grzbiety, rozcięte przez suche dolinki. zarówno szerokie i płytkie jak i wąskie, głębokie o stromych zboczach. Lasy w rezerwacie tworzy buczyna sudecka przemieszana z niewielkimi, lecz stosunkowo często występującymi płatami jaworzyny górskiej. Fragmentarycznie spotkać można buczynę storczykową i kwaśną buczynę niżową. Na obszarze rezerwatu wyróżniono leśne zespoły roślinne:

• żyzna buczyna sudecka,
• kwaśna buczyna niżowa,
• ciepłolubna buczyna storczykowa,
• jaworzyna górska,
• świeży bór sosnowy

Wyróżniono tu również dwa nieleśne zbiorowiska dywanowe.

W rezerwacie występują 232 gatunki roślin naczyniowych, 62 gatunki mszaków oraz 27 gatunków grzybów kapeluszowych. Stwierdzono 23 gatunki roślin objętych ochroną ścisłą:

• dziewięćsił bezłodygowy
• goryczuszka gorzkawa
• goryczuszka orzęsiona
• języcznik zwyczajny
• lilia złotogłów
• naparstnica zwyczajna
• orlik pospolity
• paprotka zwyczajna
• pomocnik baldaszkowy
• rojnik pospolity
• śnieżyczka przebiśnieg
• wawrzynek wilczełyko
• widłak goździsty
• buławnik czerwony
• buławnik mieczolistny
• buławnik wielkokwiatowy
• gnieźnik leśny
• kruszczyk rdzawoczerwony
• kruszczyk szerokolistny
• podkolan biały
• storzan bezlistny
• wyblin jednolistny
• żłobik koralowaty

Na szczególną uwagę zasługuje ginące w skali kraju storczyki, zamieszczone w Czerwonej księdze roślin - buławnik czerwony, storzan bezlistny oraz wyblin jednolistny. Rośnie tu także 8 gatunków roślin objętych ochroną częściową:

• barwinek pospolity
• bluszcz pospolity
• kalina koralowa
• konwalia majowa
• kopytnik pospolity
• kruszyna pospolita
• marzanka wonna
• pierwiosnka wyniosła

Osobliwością florystyczną rezerwatu jest najobfitsze na obszarze środkowej części Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej stanowisko przetacznika górskiego oraz największe na terenie Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej nagromadzenie fragmentów górskiego zbiorowiska - jaworzyny z języcznikiem.Do osobliwości florystycznych zaliczono też około 30 gatunków roślin górskich, rzadkich w skali regionu takich jak:

• żywiec dziewięciolistny,
• zachyłka oszczepowata,
• zdrojówka rutewkowata
• storzan bezlistny.

Odnotowano tu, objęte ochroną ścisłą, chrząszcze z rodziny biegaczowatych:

• biegacz fioletowy
• biegacz gajowy
• biegacz skórzasty
• biegacz gładki

Fauna zwierząt kręgowych reprezentowana jest przez 2 gatunki płazów - ropuchę szarą i żabę trawną, 2 gatunki gadów - jaszczurkę zwinkę i padalca zwyczajnego, 17 gatunków ssaków ,między innymi jeż wschodni, kret, łasica łaska, ryjówka aksamitna, ryjówka malutka, wiewiórka, tchórz, zębiełek białawy oraz 42 gatunki ptaków, wśród których wyróżniają się gatunki rzadkie, wykorzystujące podczas pory lęgowej dziuplaste drzewa: gołąb siniak, pleszka i muchołówka mała. Pozostałe gatunki lęgowe to między inymi: dzięcioł czarny, puszczyk, muchołówka żałobna, muchołówka szara, świstunka i wilga. Spośród rzadkich ptaków nielęgowych do rezerwatu zalatują: dzięcioł zielony, muchołówka białoszyja i orzechówka.

Ruskie Góry

Zielone piękno omszałej, drżącej ciszy ukrytej wśród sędziwych, wysmukłych pni buków. Krajobraz wręcz jak zaczarowany: zupełnie niby z jakiejś całkowicie nierealnej bajki, zjawiskowy - i tak bardzo malarski, że aż koniecznie chciałoby się go namalować! Romantycznie poprzewracane stare drzewa obrośnięte licznymi, nierzadko monstrualnymi hubami specyficznie pachnącymi wilgocią - no i te fantastyczne grupy tajemniczych, wapiennych skał o niekiedy najdziwniejszych kształtach, jakie trudno byłoby sobie wyobrazić nawet w myślach najśmielszych, otulone szczelnie, niby puchową, zieloną pierzyną dostojnym, męskim starodrzewem (który w okresie bezlistnym przybiera charakterystyczną barwę siną z o subtelnym, fioletowym odcieniu) - z pulsującymi zawadiacko złocistymi kroplami słonecznych promieni, tańczącymi radośnie pośród szeleszczących liści... To Ruskie Góry. Malutki skrawek Ziemi, na którym rozgrywają się istne cuda...

Rezerwat "Ruskie Góry" jest stosunkowo młodym rezerwatem, powstał on bowiem w roku 2000. Zajmuje powierzchnię 153 hektarów i znajduje się na terenie „Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd". Rozciąga się na czterech kopulastych, zalesionych wzniesieniach, tworzących wyraźne pasmo górskie (il.1). Ja osobiście do Ruskich Gór zaliczam także nieco odosobnioną górę piątą, wznoszącą się na północno-wschodnim krańcu pasma, oddzieloną od niego rozległym obniżeniem terenu i nie należącą do rezerwatu. Górę tę w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych XX wieku nazwałem - od charakterystycznej skały, do złudzenia przypominającej wychudłą twarz starego człowieka z zapadłymi, wielkimi oczodołami, wydatnym nosem, ustami i wyraźną brodą - „Górą z Twarzą Dziadka". Rezerwat „Ruskie Góry" chroni starodrzewy bukowe - jedne z najpiękniejszych na terenie całej Jury. Górne partie rezerwatu porośnięte są przez żyzne zbiorowisko buczyny sudeckiej, miejscami z obfitym odnowieniem naturalnym. W dolnych częściach występuje uboższe zbiorowisko kwaśnej buczyny niżowej - Lazulo pilosae - Fagetum. Na Ruskich Górach znajduje się największe na terenie całej Jury Krakowsko-Częstochowskiej nagromadzenie jaworzyny górskiej z języcznikiem. Ponadto w rezerwacie występuje ciepłolubna buczyna storczykowa, świeży bór sosnowy oraz dwa nieleśne zbiorowiska dywanowe. Odnotowano tutaj 232 gatunki roślin naczyniowych, 62 gatunki mszaków oraz 27 grzybów kapeluszowych. Występują tu aż 23 gatunki roślin objętych ścisłą ochroną-takich jak: dziewięćsił bezgłowy, goryczuszka gorzkawa, goryczuszka orzęsiona, wymieniony już powyżej języcznik zwyczajny (to pewien górski gatunek paproci - na Ruskich Górach rosnący na ocienionych skalnych ścianach), lilia złotogłów, naparstnica zwyczajna, orlik pospolity, śnieżyczka przebiśnieg, wawrzynek wilczełyko, widłak goździsty, rojnik pospolity oraz liczne storczyki - w tym ginące w skali kraju, umieszczone w Czerwonej księdze roślin: buławnik czerwony, storzan bezlistny oraz wyblin jednolistny. Ciekawostką florystyczną rezerwatu jest bez wątpienia najobfitsze na terenie całej Jury Krakowsko-Częstochowskiej stanowisko przetacznika górskiego {rośliny górskiej, rzadkiej na niżu polskim).

Fauna zwierząt kręgowych reprezentowana jest w rezerwacie przez dwa gatunki płazów (żabę trawną oraz ropuchę szarą), 17 ssaków (takich jak: kret, jeż wschodni, tchórz, łasica łaska, ryjówka aksamitna, ryjówka malutka i wiewiórka) oraz aż 42 gatunki ptaków-w tym tak bardzo rzadkich jak gołąb siniak, pleszka, muchołówka mała, muchołówka żałobna czy dzięcioł czarny. Do rezerwatu zalatuje także rzadko spotykany w Polsce dzięcioł zielony. Warto odnotować również, że z owadów na terenie rezerwatu żyją objęte ścisłą ochroną chrząszcze m. in. : biegacz fioletowy, biegacz gajowy, biegacz gładki i biegacz skórzasty. Jak więc z powyższego widać flora i fauna Ruskich Gór stanowi ich niezwykle cenny element.

Na obszarze Ruskich Gór występuje nader rzadkie zjawisko sąsiadowania ze sobą form krasowych z terenami lessowymi. Wielce fascynujące są wspomniane formy krasowe, l to właśnie im chcę poświęcić główną część tego artykułu. Na „Górze z Twarzą Dziadka" wznosi się, opisywana już przeze mnie powyżej, „tytułowa" skała „Twarz Dziadka". Jeszcze w latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia nie była ona zarośnięta i było ją dobrze widać nawet z samego Ryczowa. Pamiętam, że stanowiła ona charakterystyczny akcent w panoramie Ruskich Gór. Obecnie jest tak mocno zarośnięta, że w okresie, kiedy na drzewach są liście, nie jest widoczna nawet z odległości kilkunastu metrów i stąd bardzo łatwo ją przeoczyć. Na „Górze z Twarzą Dziadka" występują jeszcze inne ciekawe formy skalne, często również mocno zarośnięte, z których wyróżnia się lity mur skalny posiadający poziomą półkę, ponad którą znajduje się przewieszka (il.2). Nazwałem go „Skalnym Murem z Półką". Szczególnie wszakże interesującą grupą skał jest inny mur skalny - przebity w dolnej partii naturalnym, przelotowym otworem - niczym paradnym wejściem do jakiejś rezydencji (il. 3) - które otrzymało nazwę „Brama do Zamku". Wystarczy się wdrapać na te ostatnie skały-zwłaszcza na nadwieszoną, charakterystyczną skalną „Ambonę" (il.4), wystającą ponad las - żeby mieć przed sobą niezapomnianą panoramę całych Ruskich Gór, a także skalistej, postrzępionej Góry Straszykowej. Ogromnie malownicze to miejsce. Kilkadziesiąt lat temu można było stąd podziwiać również piękne skały Wygwizdowo (zwane przez starych mieszkańców Ryczowa także Zamczyskiem), lecz teraz całkowicie zarósł je gęsty las i są one zupełnie niewidoczne...

Druga Ruska Góra posiada za to dobrze widoczne z czarnego szlaku „Partyzantów Ziemi Olkuskiej" dwa skalne „Kotły". Ich omszałe ściany tworzą nader romantyczną, dziką scenerię. Nieco dalej wznosi się potężna, bogato ukształtowana „Wielka Skała"(il.5). Jej pełna wyrazu ściana wschodnia robi duże wrażenie. Nie sposób przejść koło niej obojętnie. W kolejnej grupie skalnej wyróżnia się efektowny „Odosobniony Blok Skatny"(il. 6). Natomiast ostaniec tworzący najwyższy punkt całej góry nie imponuje może rozmiarami, ale posiada za to urwiste ściany. Od północnego-zachodu zamyka górę bardzo ciekawy, malowniczy „Mur Skalny" z wieloma interesującymi skałami o różnych kształtach (il.7). Na opisywanej tu górze można świetnie prześledzić najrozmaitsze stadia i rodzaje erozji skał wapiennych - od bardzo litych ścian „Odosobnionego Bloku Skalnego" aż po pewną niewielką, całkowicie zwietrzałą skałkę całą „usypaną" jakby z licznych luźnych płytek (il.8).

Trzecia Ruska Góra jest rozmiarami najmniejsza, co bynajmniej nie oznacza, że najmniej ciekawa. Ponieważ na jej terenie na jednym z drzew znajduje się mała kapliczka, nazwałem ją „Górą z Kapliczką". Górę tę rozpoczyna wielkiej urody grupa skalna, wśród której szczególne, niezapomniane wrażenie robi efektowna „Grań Skalna" z pionowymi ścianami skalnymi. Jej zakończenie tworzy wysmukła, urwista i piękna „Baszta Gotycka" (il.9), całość zaś oglądana od wschodu przypomina jakiś romantyczny, gotycki zamek, cały najeżony malowniczymi wieżyczkami (i stąd właśnie nazwałem ją „Zamkiem Średniowiecznym" - il.10). Dalej wznosi się szereg ciekawych skał, z których ostatnią stanowi potężna „Zwalista Turnia".

Czwarta Ruska Góra jest szczególnie rozbudowana i urozmaicona. Od najwyżej usytuowanej na niej grupy ostańców nazwałem ją „Górą ze Skalną Rodziną". „Skalna Rodzina" do złudzenia przypomina postaci ludzkie - z wyraźnie zaznaczonymi korpusami i głowami - kojarząc się z jakąś gigantyczną, skamieniałą rodziną. Zwłaszcza sugestywni są stojący dumnie razem „Skalni Rodzice" (il.12). Wyglądają dostojnie. Natomiast „Skalne Dzieci"-jakto dzieci! -rozproszyły się nieco i stoją, zajęte być może zabawą, w pewnym oddaleniu od swoich rodziców, po obu ich stronach (il.13). A ileż szczerej radości sprawia śledzenie ciągle zmieniających się, w zależności od kąta patrzenia, kształtów bogato rozczłonkowanej, rozrzeźbionej hojnie tej grupy skał! Blisko jednego „Skalnego Dziecka" wznosi się malowniczy „Skalny Grzyb", przypominający ogromnego prawdziwka (Il.14), którego jednak niestety nie da się zabrać do domu... Niezmiernie interesujące są skały usytuowane w niższej części góry. Wśród nich wręcz zapierają dech w piersiach olbrzymie, gładkie ściany „Skał z Zakleszczonymi Głazami", nazwane tak przeze mnie od potężnych, zaklinowanych w szczelinie głazów (il. 15,16). Ściany te od północy przechodzą w „Skalne Organy", które tworzą prawdziwie piękny zaułek. Blisko nich znajduje się jedna z najbardziej osobliwych i niezwykłych form skalnych na całej Jurze, kojarząca mi się z jakimś łukiem odporowym katedr gotyckich. Stąd nazwana została właśnie „Łukiem Odporowym" (il.17). Doprawdy, miejsce to pełne jest niepowtarzalnej urody, malownicze, urokliwe - choć nie tak wcale łatwe do odnalezienia. Natomiast nieco na uboczu stoją „Skała z Grotą" oraz dwa bliźniacze, charakterystyczne bloki skalne, nazwane przeze mnie „Bliźniakami" {z których jeden bardzo przypomina mi szalenie wysmukłego wielbłąda jednogarbnego i dlatego otrzymał nazwę „Dromadera").

*Co prawda głównym tematem niniejszego artykułu są formy skalne, jednak w tym miejscu nie mogę się powstrzymać, żeby nie opisać pewnego, moim zdaniem, prawdziwego kuriozum przyrodniczego. Otóż, w rejonie „Góry z Kapliczką" stoją dwa odrębne drzewa, oddalone od siebie może o l metr, których pnie połączone są ze sobą ...pniem poprzecznym o łukowatej formie (il.11). W jaki sposób doszto do tak osobliwego ich połączenia? - na to pytanie niech odpowiedzą biolodzy...Na „Górze ze Skalną Rodziną" bywałem w swoim życiu szczególnie często. Spędziłem na niej łącznie bardzo wiele, wiele czasu. Stała się ona dla mnie bliska niczym prawdziwy przyjaciel. Zresztą - tak naprawdę, wszystkie Ruskie Góry są dla mnie niczym prawdziwi przyjaciele...

No i wreszcie piąta Ruska Góra - ostatnia. Została ona nazwana przeze mnie „Górą z Cyrkami", gdyż rozpoczynają ciąg trzech „Skalnych Cyrków". „Cyrk Pierwszy" posiada plan klasycznej, regularnej podkowy. Jego porowate ściany skalne całkowicie porośnięte są puszystym, gęstym mchem o intensywnym, zielonym kolorze - co nadaje mu wyjątkową romantyczność. Właśnie owa niesamowita zieleń mchu powoduje, że patrzącemu wydaje się, iż to całe powietrze wypełniające wnętrze „Cyrku" zabarwione jest na zielono (il.18). „Cyrk Drugi" jest najbardziej rozbudowany. Na jego środku stoi bardzo charakterystyczna, wysmukła, strzelista, nieco przypominająca sterczącą płetwę turnia, dzieląca „Cyrk" jakby na dwie części (il.19). Lewą (patrząc od strony „Góry ze Skalną Rodziną") jego część zaścielają potężne głazy. Natomiast „Cyrk Trzeci" jest swoistym przeciwieństwem „Cyrku Pierwszego": tworzą go monumentalne, bardzo lite, pionowe ściany skalne o specyficznie szarej barwie (il.20). Dzika, wyjątkowa sceneria „Cyrków" jest jakby żywcem wzięta z jakiejś romantycznej, tajemniczej bajki, zaś niewiarygodne kształty skał zmieniają się tu z każdym naszym krokiem, trwożnie mącącym zalegającą dookoła mistyczną ciszę. Poniżej „Cyrku Trzeciego" rozpoczyna się głęboki wąwóz, jego zbocza południowe tworzy „Góra z Cyrkami". Wielce urokliwy to zakątek! Dno wąwozu całe zasłane jest grubą warstwą iiści oraz licznymi pniami drzew powalonych przez wiatr, które jeszcze dodatkowo potęgują jego niesamowite wrażenie dzikości (il. 21,22). Na stromych zboczach wznoszą się ciekawe turnie - pojedyncze bądź połączone w grupy. Niektóre z nich tworzą całe mury skalne o pionowych ścianach i postrzępionych graniach (il.23,24). Jedna ze skał-zwana przeze mnie „Skałą Podziurawioną" - posiada wydatny okap, a w nim dwa maleńkie skalne okna (il. 25). Przypomina mi ona trochę podziurawiony ser szwajcarski. Wąwóz też może poszczycić się dwiema skalnymi bramami.

l tu trzeba nadmienić, że kawałek dalej na północny-wschód, już poza obszarem rezerwatu, nieco bliżej Góry Straszykowej, znajduje się jeszcze jeden wąwóz. Posiada on znaną jaskinię zwaną „Jaskinią pod Straszykową", o imponującym otworze wejściowym. Wielce malowniczy to wąwóz, ponad którego dnem romantycznie zwieszają się szare ściany skalne - o swoiście porowatej, wyrazistej, bardzo ciekawej fakturze - w górnych partiach porośnięte bogatą, bujną roślinnością. Ale to już całkiem osobna historia na osobny artykuł...

l tak oto dobiegła końca nasza wędrówka do najrozmaitszych form skalnych na Ruskich

*Ma ona 150 m. długości i 21 m. deniwelacji - co, jak na okolice Ryczowa czyni ją jaskinią długą i głęboką. Była znana od dawna - część wszakże jej korytarzy została odkryta zupełnie niedawno, bowiem w 1984 r. Te nowo odkryte partie jaskini posiadają wcale bogatą szatę naciekową. Górach... Skaty te tworzą scenerię iście bajkową, zaczarowaną, nierzeczywistą, urokliwą -niczym romantyczna, prastara baśń. Baśń wyjątkowa - o chropowatej, swoiście ekspresyjnej fakturze, mozolnie wyrzeźbionej przez cierpliwą przyrodę w ciągu milionów długich lat. Są one jak jakaś nieprawdopodobna, tajemnicza, omszała, zaklęta w kamień opowieść, o wciąż zmieniających się obrazach, z których każdy jest niepowtarzalny, jedyny-opowieść, która stanowi cały przebogaty mikrokosmos w wielu najprzeróżniejszych odsłonach i o wielu profilach. Zdumiewają one swoją nierealnością i fantastycznością. Imponują dzikością. Fascynują. Pobudzają wyobraźnię. Pociągają i intrygują. Zadziwiają. Urzekają swoim pięknem. Zapierają dech w piersiach. Zdumiewają. Kuszą. Są niczym magnes, l każą stale do nich powracać.

Nic więc jak tylko patrzeć, patrzeć i jeszcze raz patrzeć........**

Tekst i zdjęcia TOMASZ PILICZEWSKI

*Wysokość skał na Ruskich Górach jest mocno zróżnicowana. Przykładowo: zwietrzała skałka na drugiej Ruskiej Górze (il.8) posiada wysokość zaledwie 3-4 m., zaś wysokość skał na „Górze z Twarzą Dziadka" z reguły nie przekracza 10 rn. Najwyższe są ściany „Wielkiej Skały (il.5), „Skał z Zakleszczonymi Głazami" (il.15,16) oraz „Cyrku Trzeciego" (il.20). Ich wysokość dochodzi do ok. 30 m. Natomiast jeśli chodzi o wysokość bezwzględną Ruskich Gór, to najczęściej się przyjmuje obecnie, że wysokość ich najwyższego punktu wynosi 485 m. n.p.m. Mając wszakże na uwadze ostatnie pomiary wysokości Góry Janowskiego kofo Ogrodzieńca nie jest wykluczone, że owa wysokość jest o nieco większa.

l tutaj, na koniec, warto wyjaśnić jeszcze, skąd się w ogóle wzięła nazwa Ruskie Góry. Otóż - istnieją dwie hipotezy wyjaśniające tę nazwę. Według pierwszej z nich powstała ona pod wpływem legendy, mówiącej, że w tutejszych lasach schroniły się wojska ruskie, wspierające księcia Władysława lI, syna Bolesława Krzywoustego, po klęsce poniesionej pod Pilicą. Druga wersja tłumaczy tę nazwę przebiegającą w tym rejonie granicą zaborów austriackiego i rosyjskiego oraz rozegraną w 1914 r, bitwą legionów polskich z wojskami carskimi.

**Niech Czytelnik mi wybaczy chwilami bardzo osobisty ton tego artykułu. Ale też i mój stosunek do Ruskich Gór jest właśnie taki: bardzo osobisty i uczuciowy. Ruskie Góry stanowią bowiem spory kawałek mego życia, gdyż moja przygoda z nimi trwa już prawie 40 lat. Rozpoczęła się ona dokładnie w 1974 roku. Miałem wówczas 10 lat i Ruskie Góry przemierzałem wtedy wzdłuż i wszerz przy boku moich rodziców. Stanowiły one - podobnie jak zresztą i większość terenów wokół Ryczows -obszar całkowicie dziki, bezludny, dziewiczy. Były prawdziwą głuszą - bez żadnych turystów. To ja lub moi rodzice nadawaliśmy nazwy poszczególnym skałom, które odkrywaliśmy co krok na naszych romantycznych wyprawach w te rejony. Dla wrażliwego 10-latka, którym wówczas byłem, Ruskie Góry stanowiły jakąś nierealną, egzotyczną Krainę Szczęścia, której piękno chłonąłem bardzo łapczywie. Później jeszcze dane mi było przebywać na Ruskich Górach wielokrotnie o najróżniejszych porach roku i przy najrozmaitszych pogodach. Były one dla mnie - i są nadal - wielką, swoistą szkołą patrzenia i wrażliwości na piękno przyrody, w tym także na szczegół oraz na rzeczy drobne, z pozoru zupełnie niepozorne, a przecież często jakżeż fascynujące i intrygujące! Tak więc są Ruskie Góry rzeczywiście w sposób wyjątkowy mi bliskie.