Źródła Pilicy

Jest to jedna z legend ziemi włoszczowskiej. Tutaj w średniowieczu, jak mówią bajarze, wśród gęstej puszczy i rozległych bagien rozłożyła się maleńka wioska. Była ona własnością dzielnego i mężnego rycerza Włosta. Dla ludzi był dobrym panem i chwalili go częściej za dobre serce niźli za męstwo, ale i tego odmówić mu nie było można. Dbał o rodziny i domy swego ludu, a w razie potrzeby wspomagał go radą i czynem, gdy zaszła i taka potrzeba. Pewnego dnia mężny Włost się zakochał. Jego oblubienicą stała się panna o ślicznych złotych włosach i błękitnych oczach. Zamieszkiwała w niewielkiej chatce nad brzegiem rzeki. Na imię było Pilica. Włost powziął decyzję o zaślubinach. Z Pilicą chciał spędzić resztę swego życia i szybko jego marzenie się ziściło, bo i on Pilicy przypadł do gustu. Szybko odbyło się huczne weselisko. Spokój i szczęście młodych nie trwało jednak długo. Sielankę rodzinnego życia przerwała wojna z Krzyżakami. Włost podążył pod Grunwald, by walczyć u boku króla Władysława. I jak szybko wyruszył, tak i równie szybko ślad po nim zaginął. Jedynie plotki i pogłoski krążyć zaczęły o śmierci Włosta w walce z Krzyżakiem. Te wieści dotarły do lubej zaginionego woja, która zrozpaczona śmiercią męża postanowiła odebrać sobie życie. Z położonej nad rzeką skarpy skoczyła w rwący nurt szeptając imię oblubieńca. Poddani Włosta, którzy też nie mogli pogodzić się ze śmiercią swego darczyńcy i obrońcy, nazwali wieś Włoszczową - na cześć swego pana. Rzekę zaś płynącą nieopodal, w której życie odebrała żona jego - nazwali Pilicą. Według opowieści przekazywanych z pokolenia na pokolenie duch Włosta co noc krąży wokół włoszczowskiego grodu w poszukiwaniu ślicznej Pilicy.

[źródło:Michał Piorun. Autor legend włoszczowskich, przewodników turystycznych]

 Jan Długosz w Dziejach Polski pisząc o księciu sandomierskim Kazimierzu,który w roku 1176 ufundował klasztor w Sulejowie zaznacza że leży nad Pilczą. Opisujac zamek Pilcza pisze on:

Pilcza cujus fons prope Castrum Pilcza,a quo Castrum ,sub quo oritur, et Civitas quam praeterfluit,denominatur

stwierdzając,że rzeka wypływa spod góry na której stoi zamek. W tym czasie rzeka w źródłach pisanych nazywana jest Pilca, Pylcza i Pilcza. W roku 1227 Grzymisława, żona Leszka Białego nadała klasztorowi w Sulejowie prawo połowu bobrów in fluvio Pylitia.W dwa lata później papież Grzegorz IX potwierdza przywileje kalsztoru wymieniając wśród nich łowienie ryb i bobrów w rzece Pilcha. Dekret biskupa Oleśnickiego z 1432 mówi o dwóch stawach rybnych. Pozostałością tego drugiego stawu był, istniejący do regulacji źródeł w latach osiemdziesiątych XX wieku, tak zwany Koński Dół. W późniejszych opisach kolejni autorzy pisza o rzece mającej swój początek pod smoleńską górą zamkową.

Pilica zamek iak niegdyś świadczy Starowolski a za nim Cellariusz,umocniony na górze, zpod którey Pilica rzeka bierze swoje źrzódło...

[Opis starożytney Polski przez Tomasza Święcickiego mecenasa przy najwyższym sądzie Królestwa Polskiego,Podlasianina..]

 ...rzeka ta ma początek śród olkusko-krakowskiej wyżyny,o dwie mile na wschód od źródeł Warty w stronie płud-zach od osady Pilica w pobliżu karczmy zwanej Czarny Las. Wyżyna olkuska sięgająca w tej okolicy do 1200 st. Podnosi sie znacznie w kierunku połud. I połud-zach. ku Smoleniowi i Wolborzowi sięgajac do 1500 st. Spływające z niej wody wyżłobiły dolinę poczynającą się pod osada Pilicą. Dolina ta dąży w kierunku wschodnim. Pilica, posiadająca już przy swym początku wielką obfitość wody, dzięki licznym źródłom wytryskującym w tym naturalnym zbiorniku wód dla rozległego obszaru lesistej niegdyś wyżyny.

[Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego]

 Nieco szerzej próbuje wyjaśnić ten temat Roman Hubicki:

...są trzy źródła z których rzeka Pilca bierze swój początek:

1-sze źródło niewielkie płynie z pod góry Kocikowskiej od strony zachodu. Góra ta jest przeciwległa górze na której stoi zamek.

2-gie znaczniesze źródło płynie z pod tej samej Kocikowskiej góry w niewielkiej odległości od pierwszego źródła i jak się zdaje jest to samo co pierwsze źródło w drugiej wyżynie

Obydwa te źródła wyżej nad miastem biora swój poczatek i wprzód rozlewaja się w dwa stawy groblami opatrzonemi nim dosięgają miasta przez które dwoma korytami płyną.

3-cie dopiero źródło największe wypływa za drugim krańcem dziś położnego miasteczka i z pod innej góry ,przeciwległej górze Kocikowskiej,z pod góry na której spostrzegać się daje kościółek drewniany św.Piotra, z północy na południe trzema wzniosłościami spiętrzona, na najwyższym swym cyplu dźwiga zamek.

Długosz zatem, opisując początek rzeki Pilcy,pominął dwa mniejsze źródła,i o trzecim czyni wzmiankę jako najobfitszym źródle.

[Opis trzech zamków w bliskości Krakowa w okregu Pileckim]

Pilica wytryska powyżej miasta Pilicy z kilku źródeł .Koryto jej w ogóle piaszczyste leży na samym grzbiecie wyniosłości oddzielającej Wisłę od warty i dlatego wszystkie rzeki,poczynające się nieopodal łożyska Pilicy nie uchodzą do niej, lecz do Wisły,albo do Warty ,albo do Bzury.

[Tatomir.Geografia ogólna i statystyka ziem dawnej Polski]

 Początek rzece dają źródła, które obficie sączą się i wytryskują z podstaw wysokich wzgórz (tzw. _ wywierzyska) i obszernego terenu podmokłego (bagnista łąka). Źródła na łące (346 m npm) zajmują obszar 2,5 km długości i 0.5 km szeroko­ści, między drogą Pilica—Wolbrom, a lasem zwanym Czarny Las, na południowy zachód od Pilicy. Przez dolinę biegną do koryta rzeki liczne strużki i strumyki z czystą wodą. Rzeka na obszarze źródeł nie zamarza. Górne łożysko Pilicy nie przekracza 3 do 5 m szerokości; wci­na się w dolinę do głębokości l m; dno wyścielone jest mięk­kim drobnym piaskiem i częściowo porośnięte moczarką kana­dyjską; woda dochodzi do 0,5 m, prąd bardzo szybki. W zagłębieniach i na zakrętach nadzwyczaj przyjemna kąpiel, chociaż woda chłodna nawet w najbardziej upalne dni. Brodzić można na całym odcinku od Czarnego Lasu do stawu, zwanego Końskim Dołkiem. Koński Dołek jest tylko częścią wielkiego stawu, a właściwie jednego wielkiego źródła, jakie widzimy przy drodze Pilica— Wolbrom i koło dawnej drożdżami i słodowni Moesa przy ul. Czarny Las. Wielki staw przedziela grobla; część "wody od grobli do grząskich łąk nazwano Końskim Dołkiem. W obu stawach wolno zażywać kąpieli. Pamiętajmy jednak, że staw koło drożdżowni ma 5 m głębokości. Od Końskiego Dołka łapie wody Pilicy kanał (2 km) dawnej fabryki sukna i kortu w Sławniowie (również Moesa). Odnosi się wrażenie, że Pilica popłynęła tym kanałem, opływającym od wschodu wieś Zarzecze. Tymczasem rzeka w kaskadach i głośnym szumie wyrywa się z upustów stawu i 5-metrową strugą ucieka przez Pilicę, przy samych budynkach i ogródkach, dzieląc osadą od wsi Zarzecze [... ] Między ul. Czarny Las a podstawą wzgórz biją bogate źródła i spływają do długiego i szerokiego rowu (kolor wody i dna zupełnie podobny do Niebieskich Źródeł koło Tomaszowa Maz.). Z tych źródeł rurociąg przez wykorzystanie spadku doprowadza wyborną wodę do osady Pilica.

{Przewodnik "Dolina Pilicy" wydany w 1954 r.]

Źródła Pilicy w latach 70-tych XX wieku

Pozostałościa dawnych źródeł jest stare wyschnięte koryto prowadzące w Czarny Las.W połowie XX wieku rzeka wypływała tylko z Góry Kocikowskiej gdzie od strony zach.miała dwa niezbyt mocne i nieodległe żródła Przez dolinę przebiegały liczne i zmienne strumyki,których dno pokryte było piaskiem.Rzeka nigdy tu nie zamarzała.

Rozlewiska u źródeł Pilicy.Stan na początku XX wieku. W tle istniejąca nadal kaplica przy ul. 17 Stycznia.

[Podpis na pocztówce '"...Tomaszów.."  jest błędny]

Źródła Pilicy w Sławniowie na XIX-wiecznej rycinie.

Źródła pod Czarnym, Lasem.Stan współczesny.