Tajemnica tryptyku z Trzebuni

Umowna nazwa obrazów pochodzi od miejscowości Trzebunia, w której w XIX wieku, w kaplicy przydrożnej znaleziono skrzydła. Przeszły one w posiadanie ks. Józefa Żeliwskiego z Postolic, od którego w 1927 roku odkupiło je Muzeum Narodowe w Krakowie. Nieznany jest autor, data, miejsce powstania oraz przeznaczenie tryptyku, z którego zachowały się boczne skrzydła. Pierwsi badacze tego dzieła, F. Kopera i J. Kwiatkowski wskazali na XIV wiek, M.Walicki najpierw na 1390, a następnie na ostatnie lata XIV wieku lub początek XV, T.Dobrowolski datę powstania określił na rok ok. 1400 a A. Karłowska-Kamzowa na rok 1400 lub nieco przed ta datą. M. Kopff, T. Chrzanowski i M. Kornecki podali datę 1420 a J. Gadomski - na lata 1420-30.

Na rewersach znajdują się sceny zwiastowania. Na awersach na złotym tle przedstawione są dwie stojące postaci. Na lewym skrzydle jest to postać świętego, na prawym świętej. Postacie są zwróceni symetrycznie ku sobie. Postać świętego ma siwe włosy, wąsy i długą brodę, rozdzieloną na pojedyncze kosmyki oraz podłużne, półprzymknięte oczy. Ma na sobie ciemnoczerwoną szatę, która opada tworząc ciężkie fałdy. W prawej ręce trzyma oparty na ramieniu topór, lewą ręką wskazuje na piersi. Bywa on identyfikowany jako św. Maciej lub św. Jakub. Święta ubrana jest w czerwono-zieloną szatę, wokół szyi ma owiniętą białą tkaninę, a na głowie - białą chustę. W prawej ręce trzyma model kościoła z wieżyczką. W opuszczonej w dół lewej ręce trzyma różaniec. Tu również badacze nie są zgodni co do identyfikacji. Święta jest identyfikowana jako św. Klara, św. Jadwiga lub św. Elżbieta. Św. Jadwiga tradycyjnie przedstawiana jest z różańcem oraz modelem kościoła, odwołującym się do kościoła cysterek w Trzebnicy, który ufundowała wraz z mężem jednak takie same atrybuty -model kościoła i różaniec są przypisane św.Elżbiecie. Postaci świętych są zbudowane niezgodnie z proporcjami, bardzo wysmukłe i wątłe a przy tym statyczne niemal nieruchome. Jedynie melancholijny,senny i smutny wyraz ich twarzy wyraża ekspresję. Nadmiernie długie i cienkie są także ich dłonie i palce, głowy mają wydłużony kształt, a ramiona bardzo spadziste. Ich esowato wygięte sylwetki są wpasowane w kształt pola obrazu i wypełniają je niemal w całości. Złote tło stanowi odrealnioną niebiańską scenerię. Geneza formalna skrzydeł tryptyku nie jest jasna i bywają one wiązane z różnymi regionami – Włochami, Czechami, Śląskiem, Nadrenią. Są to dzieła wyjątkowe na tle im współczesnego malarstwa gotyckiego w Polsce. Związki z Czechami były wielokrotnie zauważane przez kolejnych badaczy. Doszukiwano się związków z malarstwem nadreńskim, śląskim oraz małopolskim. J. Gadomski zasugerował przy tym,że spośród krakowskich świątyń, którym przypisywał pierwotne przeznaczenie tryptyku należy brac pod uwagę kaplicę Mariacką w katedrze wawelskiej gdzie znajdował się ołtarz św. Elżbiety, a na jednym ze skrzydeł tryptyku przedstawiona jest postać, która może być identyfikowana właśnie jako św. Elżbieta. W kaplicy tej pochowano Elżbietę z Pilczy, a ołtarz został ufundowany w 1426 roku przez jej syna. Jest to data zbliżona do prawdopodobnego czasu powstania tryptyku i stąd przypuszczenie o pierwotnej lokalizacji tryptyku na Wawelu. Ołtarz św. Elżbiety usunięto z kaplicy w XVI wieku. Natomiast A. Karłowska-Kamzowa, określając świętą jako św. Jadwigę, zasugerowała, że skrzydła pierwotnie mogły być częścią ołtarza św. Jadwigi na Wawelu.