Synagogi

O Pilicy » Obiekty » Obiekty sakralne » Synagogi

Synagoga nie jest budynkiem sakralnym w pojęciu chrześcijańskim. Nie jest miejscem uświęconym. Nie składa się tu ofiar. Nie czci się obrazów i posągów. Od czasu zburzenia Świątyni Jerozolimskiej ofiarę całkowicie zastąpiła modlitwa. Żydzi skupiali się w obiektach, które stały się centrum społecznym, gospodarczym oraz integracyjnym tej społeczności. Nazywano je Bejt Ha-knesset - dom zgromadzenia, Bejt Ha-midrasz czyli dom nauki, szkoła,miejsce studiowania Tory i Talmudu;dom modlitwy. Synagoga nie była wyłącznie miejscem modlitw, lecz także miejscem zebrań,nauki i siedzibą kahału. Mieściły się tu urzędy gminy żydowskiej: kancelaria, archiwum, sąd rabinacki, skarbiec. Synagoga bywała przytułkiem dla wędrowców oraz aresztem. Od tych funkcji pochodzi jej nazwa,która z greki oznacza miejsce zebrań, zgromadzenie. W języku polskim synonimem słowa synagoga stało się słowo bożnica czyli miejsce poświęcone Bogu. W Polsce synagogi zaczęto budować w końcu XIV wieku jako budowle halowe o równej wysokości naw. Od XVI wieku formy kształtowały się pod wpływem renesansowej architektury świeckiej. W 2. połowie XVII wieku powstał typ bożnicy obronnej, budowanej poza obrębem miast, z grubymi murami, z przyporami, blankami i strzelnicami Od końca XVII wieku wykształcił się u nas typ synagogi drewnianej,o kształtach nawiązujących do rodzimej architektury dworków, zajazdów i spichlerzy,wyposażonych w mansardowe dachy, ganki i podcienia. Po drugiej wojnie światowej nie pozostała na obszarze Polski ani jedna bożnica drewniana.

Przepis talmudyczny nakazywał zakładanie synagog w miejscowościach, w których zamieszkiwało co najmniej 10-ciu dorosłych Żydów czyli liczących powyżej 13-go roku życia. Gminy żydowskie,które nie posiadały odpowiednich środków finansowych lub nie mogące z innych przyczyn wznieść odrębnego budynku, używały jako domy modlitwy pomieszczenia w domach mieszkalnych.

Na kształt zewnętrzny synagog miały wpływ przepisów Talmudu według których,synagoga winna być usytuowana w pobliżu płynącej wody,orientowana na wschód i górować nad dachami dzielnicy. Ustawodawstwo państwowe i kościelne wymagało zgody króla lub właściciela terenu i biskupa na postawienie bożnicy. Przepisy państwowe wymagały, aby nie wyróżniała się ona ani wysokością, ani wyglądem od innych budynków oraz aby położona była z dala od kościoła. Zazwyczaj więc synagogi, poza tym, że były nieco większe od reszty budynków, nie odbiegały wyglądem od charakteru zabudowy miejscowości. W małych miasteczkach często była to prosta drewniana budowla. Budynek składał się z obszernej sali modlitewnej dla mężczyzn, pośrodku której umieszczano podwyższenie z mównicą-bimę,która miała w synagodze dominujące znaczenie. W zależności od rodzaju sklepienia bima nakryta była baldachimem lub miała postać namiotu albo altany. W XVII wieku wykształcił się styl dużych synagog, gdzie stosowano sklepienia o układzie dziewięciopolowym. W środku sali umieszczano w nich cztery słupy otaczające bimę i podtrzymujące sklepienie. Bima, jako główny punkt synagogi, była pięknie zdobiona. W niektórych synagogach wydzielano także niższy pulpit dla lektora, zwany amud.

W ścianie wschodniej umieszczano Aron Ha-kodesz - miejsce przechowywania świętych zwojów Tory. Aron Ha-kodesz zwieńczony był rzeźbą Dekalogu i przesłonięty był bogato haftowanymi tkaninami, zwanymi parochet. U jego stóp stały siedmioramienne świeczniki-menory, a z sufitu zwisały ozdobne świeczniki-pająki. Nad Aron ha-kodesz wisiała lampka Ner tamid - Wieczne Światło. Wejście do synagogi umieszczone było na przeciw Aron Ha-kodesz, gdyż modlący się musieli być zwróceni twarzą w kierunku Jerozolimy. Skromny wygląd zewnętrzny synagogi kontrastował z bogatą dekoracją wnętrza i ozdobnymi naczyniami liturgicznymi. Ściany sali modlitewnej były pokryte cytatami z Tory i wielobarwnymi freskami, przedstawiającymi znaki zodiaku, zwierzęta oraz ilustracje scen biblijnych. Z pozostałych stron sala główna była zazwyczaj otoczona przybudówkami, w których mieściły się:

  • babiniec-przylegające do głównej sali pomieszczenia modlitewne dla kobiet, z którego mogły one obserwować całe wnętrze synagogi oddzielone ścianą nazywaną mechica. Pojawił się on w architekturze synagog począwszy od średniowiecza. Babiniec posiadał osobne wejście i miał charakter nawy a w większych bożnicach umieszczany był na piętrze jako galeria lub balkon. Według zaleceń religijnych oddzielenie babińca od reszty synagogi było to spowodowane troską o modlących się mężczyzn, których podczas modlitwy nic nie mogło rozpraszać.

  • pomieszczenia zarządu gminy.

  • przedsionek (polisz) służący jako miejsce posiedzeń sądów i urzędowania administracji kahalnej.

Pierwsza pilicka synagoga stała placu przy skrzyżowaniu dzisiejszych ulic Zawierciańskiej i Barbary, prawdopodobnie w miejscu gdzie dzisiaj stoi kapliczka przed Domem Ludowym. Po wygnaniu Żydów z Pilicy przez Stanisława Warszyckiego została przeznaczony na kościół p.w. św. Barbary. Budynek był murowany, beczkowo sklepiony, dach miał siodłowy, kryty gontem. 

Stanisław Warszycki po usunięciu Żydów z Pilicy zamienił bożnicę stojącą na placu,który obecnie zwie się Barbara na kościół.

Żydzi po wygnaniu przez Warszyckiego powrócili do Pilicy po roku 1690. Brak jest informacji jaki obiekt pełni rolę domu modlitwy pomiędzy rokiem 1691,w którym Michał Warszycki przywrócił prawo osiedlania się Żydów w miasteczku a rokiem 1768 kiedy zakończona została budowa kolejnej pilickiej synagogi. Pięć lat wcześniej odbyło się w Pilicy ostatnie posiedzenie Sejmu Czterech Ziem. Nie wiadomo który obiekt gościł delegatów ludności żydowskiej z całej Polski.

Bożnica stanęła na rogu ówczesnej ulicy Kahalnej [dzisiaj Armii Krajowej] i Łaziennej. Jako materiału do budowy użyto drewna modrzewiowego a budowniczym synagogi był Szmul z Wysokiej Lipy. Autora i rok ukończenia budowy dokumentował napis na belce. W XIX wieku istniał murowany budynek będący siedzibą chederu.

Żydzi tu mają starą drewnianą bóżnicę i dwa domy modlitwy ,z których jeden wzniósł dla nich swoim kosztem zmarły Moes. [1874] 

W 1924 r. przedstawiciel starosty dokonał kompleksowej kontroli domów modlitw. W efekcie nakazano zlikwidować placówki w budynkach: Samuela Monowicza, Perli Erlich, Rafała Rusinka, Altera Bauma, Henryka Wajnsztoka, Szapsy Rajzmana. Nakaz likwidacji wynikał z fatalnej sytuacji higienicznej. Nie ma jednak informacji czy przy każdym z wymienionych domów modlitwy funkcjonowała niezależna szkoła Według raportu funkcjonowały wówczas w Pilicy dwie bożnice.Jedną z nich była, pochodząca z XVIII wieku,niezachowana,modrzewiowa synagoga. Za druga bożnicę mógł zostać uznany murowany obiekt przy ulicy Łaziennej mieszczący dom modlitwy i cheder. Na koniec roku 1932 funkcjonowały w Pilicy domy modlitwy grup Aleksandrowskiej, Kromołowskiej,Kalwaryjskiej, Wierszowskiej i Chęcinskiej oraz kolejnej,która nie posiadała nazwy. W następnym roku organizacja syjonistyczna Ceijrej Mizarachi wystąpiła do starostwa o pozwolenie na otwarcie kolejnego domu modlitwy.

Synagoga przetrwała do czasów okupacji. Niewątpliwie była ona w tym czasie w złym stanie technicznym. Już w 1926 roku,przy okazji oceny budżetu,starostwo zwróciło uwagę zarządowi gminy żydowskiej na brak dbałości o zabytkową bóżnicę. W dokumentach finansowych synagoga pojawia się w budżecie gminy wyznaniowej jedynie jako źródło przychodów. Dla przykładu na rok 1929 r. zamierzano pozyskać po stronie wpływów 260 zł z tytułu opłat za miejsca siedzące w bóżnicy. Informacje co do jej dalszych losów są sprzeczne. Według jednej, najmniej wiarygodnej, została spalona jesienią 1939. Według kolejnej została rozebrana w lutym 1943 roku kiedy prowadzono rozbiórki i wyburzanie domów żydowskich oraz murów starego kirkutu. Według wiarygodnych informacji uzyskanych od starszych mieszkańców rozbiórka synagogi odbyła się dopiero po wojnie. Drewno modrzewiowe pochodzące z synagogi miało posłużyć do budowy lub remontu kilku domów nad rzeką.

Opis pilickiej synagogi:

Sala główna poprzedzona od zachodu przedsionkiem i izbą kahalną, nad nimi na piętrze empora dla kobiet, dostępna z dwukondygnacjowej galerii, w której umieszczono symetryczne jednobiegowe schody. Całość przykryta wspólnym dachem, od zachodu półszczytowym, od wschodu naczółkowym, szczyt zachodni ozdobnie oprofilowany i odeskowany.

Sala i empora przekryte wspólnym sklepieniem wpisanym w więźbę dachowa. Na ozdobnie oprofilowanych wspornikach stopki okapowej wykonano silnie wyładowaną, wysoką, wklęsłą fasetę, obiegającą sale dokoła, nad nią założono sklepienie wieszarowe, powstałe z dwóch rzędów sklepień krzyżowych, których środkowe podpory zastąpiono wiszarami.

Emporę dla kobiet oddzielono od sali drewnianym arkadowaniem opartym na kolumienkach. Bimę stanowiło podium otoczone balustradą. Konstrukcja dachu stolcowa, o stolcach leżących, w płaszczyźnie wzdłużne} więźbę usztywniono pionową kratą. Zastosowano przy tym dwa rodzaje wiązarów: pełne i puste. Krokwie i stolce oparto na ruszcie obciągającym budynek, podtrzymywanym przez wieńcowe ściany i ramę konstrukcji przysłupowej. W poziomie oparcia wsporników stopki okapowej, więźbę związano żelaznymi ściągami. Ściany od wnętrza usztywniono lisicami. Część okien zakończona łukiem odcinkowym. Okna ściany wschodniej bliźniacze.[....]

 

Elewację frontową poprzedzały piętrowe podcienia o skomplikowanej konstrukcji ciesielskiej ;poprzez ganki i schody umieszczone pod nimi prowadziły dojścia do znajdującej się na piętrze sali przeznaczonej dla kobiet . Okazała główna sala modlitwy nakryta była pozornym sklepieniem,a wspaniałości wnętrza dopełniała polichromia oraz liczne rozwieszone wieloramienne świeczniki.[....]
 

Synagoga drewniana zawiera sporo ciekawych szczegółów; forma konstrukcyjna podtrzymująca dach znajduje się zewnątrz budowli ;strop drewniany naśladuje sklepienie krzyżowe wiszące,z potężnymi wisiorami, dosyć ciekawa polichromia ,ołtarz w stylu późnego baroku, ładnie rzeźbiony. Synagoga pochodzi z XVII wieku.[1914]

 

 

 

 

 

 

 

 Lokalizacja synagogi na odręcznym szkicu

 

W Jewish Museum of Florida w Miami Beach znajduje się model pilickiej synagogi. Przedstawione wyżej zdjęcia zaczerpnąłem ze strony www/panoramio.com/ jlopezrodriguez. Nie jest to jedyny model tego obiektu jaki powstał.  W Pracowni Modelarskiej Zakładu Architektury Polskiej i Historii Sztuki Politechniki Warszawskiej pomiędzy rokiem 1927 a 1933 powstał model pilickiej bóżnicy w skali 1:20. Jego los nie jest mi znany.

 

Rok 1934. [Wiek synagogi podany jest mylnie]