Społeczność żydowska

Pierwsze wzmianki o udziale społeczności żydowskiej w życiu gospodarczym Pilicy pochodzą z 5 lutego 1400 roku. Elżbieta z Pilczy skarżyła wówczas swoją matkę o długi Żydów. Z dokumentów nie wynika jednak,że sprawa dotyczyła mieszkańców miasteczka. Pierwsze wzmianki o ludności żydowskiej pochodzą z 1581 r. kiedy to biskup krakowski Piotr Myszkowski,w imieniu pilickiego kleru, oskarżył Żydów o nabycie i znieważenie hostii co groziło olbrzymią karą 15 000 grzywien. W wyniku procesu Żydzi zostali oczyszczeni z zarzutu. Zamieszkiwali oni wówczas enklawę u podnóża wzgórza,na którym kilkaset lat później stanął klasztor franciszkanów. Tutaj,pomiędzy dzisiejszymi ulicami Klasztorną i Reformacką przez setki lat funkcjonowała osada skupiona wokół placu targowego. Na placu przed budynkiem Domu Ludowego,tam gdzie stoi kapliczka,stała pierwotna bożnica. Pierwotny kirkut funkcjonował w okolicach dzisiejszego placu targowego przy ulicy Klasztornej. W 1598 r. wizytator ks. Krzysztof Kazimirski pod groźba ekskomuniki zakazał ludności katolickiej trzymania Żydów w domach jako lokatorów. Pierwszym śladem działalności gospodarczej jest informacja o dzierżawieniu przez Mojżesza Markowicza i Józefa Dawidowicza warzelni soli pod Będzinem i sprowadzaniu soli do Pilicy co trwało do roku 1630. W roku 1635 Izrael Abramowicz arendował czopowe od piwa miodu i gorzałki.

Po 1635, kiedy to wymienieni są  trzej Żydzi piliccy, którzy wozili miód do Krakowa, kasztelan Stanisław Warszycki usunął ludność żydowską z miasta. Nieznana jest bezpośrednia przyczyna takiej decyzji dziedzica. W roku 1646 w przywileju cechu rzeźniczego zapisano:

Żydzi dla swych ekscesów są od miasteczka relegowani i proskrybowani, tedy i na potem w miasteczku Pilicy nie mogą mieć miejsca

W murowanym,sklepionym beczkowo,przykrytym gontowym,siodłowym dachem budynku bożnicy na wiele lat zagościł kościół p.w. św. Barbary. Żydzi powrócili do Pilicy po śmierci kasztelana i jego syna, kiedy to kolejny właściciel miasta, dalszy krewny,Michał Warszycki zezwolił na żydowskie osadnictwo w Pilicy. Osadnictwo żydowskie skupiło się w enklawie pomiędzy rynkiem,rzeką Pilica oraz dzisiejszymi ulicami Łazienną i Markowską. Tutaj na przełomie XVII i XVIII wieku powstała modrzewiowa bożnica,mykwa [łaźnia] i cheder [szkoła]. Brak jest informacji o tym kiedy piliccy obywatele narodowości żydowskiej otrzymali prawo udziału w wyborach burmistrza i rajców. W dyspartymencie pogłównego z 1717 r. nie wymieniono Żydów pilickich. W 1721 r. istniała w mieście gmina żydowska.

Przywilej określający prawa ludności żydowskiej, zezwalający na posiadanie boznicy i cmentarza, wydany został w roku 1731, kiedy to dziedziczką była Maria Józefa z Wesslów Sobieska. Mimo to często dochodziło do zatargów na tle prowadzonej działalności handlowej. W roku 1733 burmistrz wraz z rajcami protestowali u administratora zamku przeciw szynkarzom ,którzy produkowali zawyżone ilości piwa i wódki. W roku 1733 Maria z Wesslów Sobieskiej wydała kolejny przywilej ,który porządkował stan prawny i określał zasady handlu i rzemiosła. W roku 1735 szynkarze żydowscy i chrześcijańscy zawarli w ratuszu ugodę występując wspólnie przeciwko pokątnym szynkarzom.  W 1737 r. Żydzi piliccy mieli zapłacić 1293 złp pogłównego.  W 1753 r. dziedziczka  zezwoliła Żydom na wolny wybór rabina. Rok później jej następca, Teodor Wessel, w przywileju dla cechu rzeźników stwierdził, że jedynie dwóch żydów mogło się zajmować rzeźnictwem. W 1756 r. czynsz gruntowy i leśny płaciło 125 chrześcijan i 27 starozakonnych z Pilicy. Żydzi ponadto płacili czynsz gruntowy z cmentarza. 

1756 r.  Wysokość czynszu od Żydów z Pilicy

W 1763 r. w Pilicy odbyło się ostatnie posiedzenie Sejmu Czterech Ziem, które było zgromadzeniem delegatów ludności żydowskiej z całej Polski. Obradowano wówczas nad metodami zmniejszenia wpływów frankistów,którzy w zamian za przejście na katolicyzm otrzymywali szlachectwo. W 1765 r. według spisu pogłównego w mieście Pilicy żyło 506 Żydów a w całym  kahale pilickim było 651 Żydów, w tym 45 poniżej roku życia, a więc zwolnionych od podatku.

Według spisu pogłównego z 1765 r. w kahale pilickim było 651 Żydów, w tym 45 poniżej roku życia, a więc zwolnionych od podatku. W samej Pilicy mieszkało 506 starozakonnych w tym 466 osób, które ukończyły rok życia. 46 rodzin żydowskich zamieszkiwało w w 45 domach własnych i w jednym wynajmowanym od katolików. W domach tych mieszkało 46 rodzin gospodarzy oraz 61 rodzin komorników i lokatorów.

Kupcy z Pilicy udawali się z towarami zagranicę przez komorę siewierską, a z zakupami wracali przez komorę koziegłowską. Wywozili z kraju anyż, płótno zgrzebne i zwierzęta hodowlane, natomiast przywozili ceramikę, szkło, cukier melis, ryby i różnego rodzaju południowe przyprawy. Według rejestrów komór celnych w Będzinie, Koziegłowach i Siewierzu z 1765 r. określających  liczby kupców, ilość i wielkości ładunków oraz ilość przepędzanego bydła  wynika, że kupcy korzystali z wozów zaprzężonych w dwa konie a przeciętne obciążenie załadowanego wozu na jednego konia wynosiło 5-5,5 cetnara, czyli cały wóz mieścił około 10-11 cetnarów ładunku.

Liczba kupców i transportów z Pilicy w komorach celnych w Będzinie, Koziegłowach i Siewierzu w 1765 roku

Przez komorę będzińską kupcy piliccy w 1765 roku sprowadzili 1 skrzynię szkła i ceramiki. Przez komorę Koziegłowska wwieźli 6 kamieni cukru melis, funt cynamonu i 2 funty szafranu a opuściło kraj 12 wołów. Przez komorę Siewierską wyjechał anyż, 3 kopy płótna zgrzebnego oraz przepędzono 13 cieluchów, 24 wieprze i 10 wołów podgórskich. Zanotowano tez transport 11,5 cetnara żelaza.

Rok 1767 - Teodor Wessel sprzedał Lewkowi Jakubowiczowi arendę ten jednak nie zebrał wymaganej kwoty 30000 złotych i transakcja nie doszła do skutku.

Kupcy żydowscy z Pilicy utrzymywali także stosunki handlowe z Ordynacją* Pińczowską Myszkowskich, którą zarządzał w tym czasie X ordynat Franciszek Wielopolski, marszałek nadworny koronny, późniejszy pierwszy w historii Krakowa prezydent tego miasta. Był on uczestnikiem konfederacji barskiej i stąd zapewne jego bliskie kontakty z ówczesnym dziedzicem Pilicy Teodorem Wesslem. W rozporządzeniach gospodarczych z grudnia 1775 r. czytamy:

„Rogów dnia 24 praesentis pośle forę jedną z dwiema beczkami piwa dubeltowego do Kępia, a Kępie zaraz odeśle do Pilcy do JW. Imci Podskarbiego i zawsze aby na dzień pierwszy miesiąca i piętnasty w Pilcy stawało toż piwo, w każdym miesiącu zalecam [...] przy którym strażnik browarny ma jeździć zawsze".

Anyż, który trafiał do Pilicy i innych miast księstwa siewierskiego prawdopodobnie w całości pochodził z rejonów nadnidziańskich.

W roku 1786 grupa Żydów pod wodza Joachima Salomonowicza zwanego Batogiem została oskarzona o włamanie się do kościoła parafialnego i zabranie stamtąd wot i przyborów liturgicznych o wartości 32 120 złotych. Król Stanisław August Poniatowski wydał  osadzonym przez dziedzica w miejscowym areszcie oskarżonym - Jakimowi Salomonowiczowi Batogowi, Abrahamowi Dawidowiczowi Temekowi, Zelmanowi Natanowiczowi, Abrahamowi Lewkowiczowi, Nosenowi Szmulewiczowi, Izraelowi Abrahamowiczowi i Menkie[sowi] Ajzykowiczowi z Pilicy - glejt, ważny przez sześć miesięcy. Miał ich sądzić sąd ziemski krakowski. Procesu wszczętego przed tym trybunałem nie udało się zakończyć w okresie obowiazywania glejtu, król przedłużył go na dalsze pół roku. Tym razem dokument zapewniał bezpieczeństwo do zakończenia rozprawy sądowej oskarżonym oraz ich żonom i dzieciom. W rok później Stanisław August wydał przywilej serwitoriatu, czyli wyłączenia spod jurysdykcji miejskiej Joachima Salomonowicza z Pilicy.

Według spisu diecezjalnego z 1787 r. miasto liczyło 1122 mieszkańców, w tym 274 starozakonnych, którzy stanowili 24,4% ogółu ludności1. Państwowy spis Żydów z tego roku wykazuje 50 domów żydowskich zamieszkałych przez 260 osób. W 1789 r. w mieście było 339 domów, w tym 76 żydowskich, oraz 1310 mieszkańców, w tym 366 starozakonnych. Rok później w Pilicy były 244 domy, w tym 73 żydowskie.

Według spisu z 28 lutego 1791 r., przeprowadzonego na polecenie komisji porządkowych cywilno-wojskowych województwa krakowskiego w mieście było 51 domów żydowskich zamieszkałych przez 268 osób (125 mężczyzn i 143 kobiet). Na dom żydowski przypadło więc przeciętnie 5,2 osób. Spisano wówczas zaledwie 17 dzieci poniżej 10 lat. Niska przeciętna osób mieszkających w jednym domu oraz mały odsetek dzieci poniżej lat 10 świadczą o tym, że rejestracja ludności była niekompletna.

W 1790 r. istniała w Pilicy szkoła żydowska. Żydzi byli właścicielami 25 spośród 38 domów w rynku i 26 przy ulicach miasteczka. W roku następnym w ich rękach znalazły się kolejne trzy domy w rynku.

W 1791 r. miasto liczyło 225 zabudowań, z czego 171 należało do chrześcijan, a 54 do Żydów. Społeczność żydowska liczyła w tym czasie 268 osób.

W roku 1819 w miasteczku funkcjonowały cztery sklepy żydowskie'

Rok 1821 Żydzi stanowią niemal połowę mieszkańców Pilicy. Jest ich 1278 na 2572 mieszkańców.

W roku 1822,kiedy to Judka Hirszberg kupił od dziedziczki Kownackiej dom tylko jeden budynek w rynku pozostał w chrześcijańskich rękach.

W 1827 na 2861 mieszkańców Pilicy było 1096 Żydów.

W roku 1829 niemal cały handel i rzemiosło znalazło się w żydowskich rękach. Część sposród nich prowadziła oficjalną działalność.

Za brak koncesji ukarano 35 Żydów handlujących żelazem,wełną krajową, śledziami,szkłem, skórami ,papierem,owocami suszonymi,stara miedzią, cyną i ołowiem,chmielem i zbożem.

Od roku 1830 trwał spór mieszkańców miasteczka z dziedzicem Skorupka,który ogłosił miedzy innymi,że każdy Żyd będzie płacił co roku 16 zł talarowego a każdy właściciel nieruchomości opłaci rocznie 400 zł łojowego i 500 zł czynszu leśnego. Spowodowało to wspólny opór chrześcijan i Żydów,który jednak nie przyniósł rezultatów.

W roku 1834 komisja Województwa Krakowskiego zakazała grzebania zmarłych na starym kirkucie. Był to cmentarz o powierzchni 1900 łokci,otoczony murem kamiennym i szpalerem starych lip. W roku 1837 pozwolono Żydom na dokupienie 8 łokci ziemi celem powiększenia cmentarza i otoczenie go murem. W rzeczywistości przedstawili oni komisarzowi olkuskiemu pozwolenie na powiększenie cmentarza o 6400 łokci ziemi i mimo protestów proboszcza budowę rozpoczęli. Pomimo zakazów zmarłych grzebano tu do 1860.Od tego czasu funkcjonuje nowy kirkut pod Czarnym Lasem,który pierwotnie również otoczony był murem z kamienia wapiennego.

W roku 1869 Pilica liczyła 3357 mieszkańców, w tym 2267 Żydów.

1838 Licytacje na dzierżawę wag i miar wygrał Izrael Tatarka za 100 zł i 15 groszy. Dzierżawę nawozu przejął Aron Zepelman za 8 złi 6 gr. płatne za 3-lata

1851- Chrześcijanie i Żydzi wystąpili wspólnie do Komisji Rządowej z prośbą o uchylenie opłat od placowego,leśnego ,od trunków zagranicznych,talarowego oraz od świadczeń w naturze na rzecz dziedzica. Prośba ta została odrzucona w 1853r.

1865- Pilicę zamieszkuje 2834 Żydów.

Według spisu sporządzonego w 1869 roku 88 Żydów posiadało place pod domami i ogrody. Większość tych działek miała po 5-7 właścicieli. Plac pod synagoga liczył 74 pręty a przytułek przy kirkucie 202 pręty wraz z placem. Kirkut zajmował powierzchnię 112 prętów a szkoła żydowska 19 prętów.

1876 Pożar domów w północnej części rynku i przy ulicach Żarnowieckiej i Lelowskiej pochłonął 61 budynków żydowskich.

W roku 1878 kolejny pożar spustoszył Pilicę. Wybuchł w domu Rozali Batawia i zniszczył zachodnią stronę rynku. Spłonęło 50 domów. Wśród osób uczestniczących w akcji gaśniczej wyróżnił się między innymi Aba Kranz. Po pożarze nastąpiła masowa emigracja ludności do Zawiercia, Łodzi i w okolice Krakowa.

W roku 1885 Pilicę zamieszkiwało 3095 Żydów i +1281 chrześcijan.

W 1886 r. Ogień poważnie zniszczył osadę, ponad 200 rodzin żydowskich zostało bez dachu nad głową. Było to przyczyną kolejnej fali migracji do innych ośrodków przemysłowych. W 1897 r. mieszkało w Pilicy 1287 Polaków i 2688 Żydów.

Na przełomie XIX i XX w. po śmierci cadyka z Góry Kalwarii,Pilica stała się znanym ośrodkiem chasydyzmu bowiem znaczna część chasydów zaczęła pielgrzymować do szwagra,który był rabinem Pilicy. Na czele żydowskiego okręgu bóżniczego stał rabin Pinkus Rotenberg.

Około 1905 Żyd Mordka prowadził znane w okolicy biuro pisania podań a nawet występował nieformalnie jako obrońca w sądzie gminnym.

Na początku XX wieku wiele zakładów należało do Żydów. Pod koniec lat 20. XX w. należały do nich elektrownia i młyn G. Lichtensztajna, tartak D. Rajznera, fabryka wody sodowej L. Jakobsona,firma komunikacyjno-samochodowa Mińskiego i Toborowicza,zakład blacharski Ch. Kaca, zakład czapniczy I. Jakobsona, zakład introligatorski A. Wassermana,zakład kamaszniczy W. Hochmana, zakład krawiecki L. Sztylmana, piekarnie M. Grosfelda, H. Lancmana, F. Sztybla, B. Wajnreba, Ch. Zegielmana, Ch. Zylbersztajna, I. Zyzmana oraz rzeźnie Ch. Fajmana, M. Federa, A. i L. Gentrajchendlerów. Hersz Majer i Lejbuś Goldkorn byli właścicielami hurtowni win i wódek. Większe punkty handlowe prowadzili R. Ehrenrajch i I. Kaner [węgiel], D. Leichter [zboże],A. Orbach, E. Zylbersztajn i A. Wajnsztajn [żelazo], S. Rajzman[bławaty], A. Szwarcbaum [ mąka], A. Rapaport [tytoń], M. Mendelson [ubrania].Sklepy spożywcze były wrekach M. Binensztoka, M. Federa, B. Frydrycha, K. Goldkorna, H. Hagiermana, L. Hercberga, N. Hochcajta, R. Rotsztajna, R. Szwarcbergera, M. Wassermana. F. Gildkorn prowadził zajazd.

Fundusze gminy wyznaniowej pochodziły z z rzezi, ze składki, z pokładnego, z pomników, czytania Rodałów, dzierżawy łaźni, sprzedaży mac a dochody pochłaniały głownie pensja rabina i rzezaków. Oprócz nich wynagrodzenie otrzymywali kantor,sekretarz,szkolnik i inkasent rzezi.Część dochodów gminy szła na naukę religii ,leczenie ubogich i wspieranie biednych.

W roku 1923 rabinem był Baruch Kałma Sztrenfeld.W skład wybranego w 1924 r. zarządu gminy wyznaniowej wchodzili ortodoksyjni Żydzi: Josek Moszek Jakóbson, Enoch Zelcer, Chaim Paryzer, Moszek Konopiński, Dawid Paryzer, Lejbuś Cymerman, Chaim Rotsztajn, Dawid Hercberg.

W 1924 r. przedstawiciel starosty dokonał kontroli domów modlitw. Ze względu na zły stan higieniczny nakazano zlikwidować placówki w budynkach: Samuela Monowicza, Perli Erlich, Rafała Rusinka, Altera Bauma, Henryka Wajnsztoka, Szapsy Rajzmana. Nie sprawiło to większych problemów religijnych gdyż Pilica miała wówczas dwie bóżnice.

W 1925 r. W gminie żydowskiej mieszkało 2850 osób. Przewodniczącym gminy był E. Zalcerz.Przy gminie wyznaniowej działało Bractwo Pogrzebowe.

W roku 1928 pilnymi sprawami był remont synagogi na której gnił gont oraz zawalonego domu pogrzebowego na cmentarzu i walącego się muru cmentarnego. Zaniedbany był dom modlitw, szkoła i dom rabina. Zarząd gminy nie podjął żadnych działań w tym kierunku gdyż nie pozwalały na to dochody.

W 1929 r. na czele Zarządu nadal stał rabin B. K. Szternfeld a członkami byli: Icek Moszek Jakobson, Lejbuś Gwercman i Icek Zielony. Trwał konflikt między rabinem a Ickiem Moszkiem Federem, który chciał być podrabinem. Systematycznie rosło zadłużenie gminy.

W 1930 r. gmina liczyła 1908 Żydów.W następnym roku skład Zarządu uległ zmianie. Na czele stał nadal rabin, ale członkami byli: Chaim Paryzer, Lejbus Gwarcman, Chaim Rotsztajn i Enoch Zelcer.

Od 1932 r. w Pilicy działała Biblioteka im. Ch. N. Bialika

W 1933 r. ustalono, że gminę zamieszkuje 1500 Żydów.

W lipcu 1937 r. z inicjatywy sekretarza gminy i kierownika banku Fiszela Łabuskiego założono Stowarzyszenie Dobroczynne Gemilus Chesed

W 1938 r. gmina żydowska w Pilicy liczyła 1711 osób a jej zadłużenie wzrosło do 11.186 zł.

* Ordynacja rodowa – rządzący się swoimi własnymi prawami dotyczącymi dziedziczenia majątek ziemski, posiadający swój własny statut zapobiegający rozdrobnieniu dóbr.

• Lista nazwisk

• Ludność żydowska w Pilicy w 1791 roku

• Kanc Deroń