Pomniki i miejsca pamięci

Tak zwany kopiec powstańczy To najbardziej znany element pilickiego krajobrazu wiążący się z Powstaniem Styczniowym. Kopiec doczekał się więc wielu opowieści o swojej genezie.

Za wałami zamku pilickiego, w fosie przy lasku modrzewiowym, stojący tam na nasypie krzyż na postumencie murowanym ma być pomnikiem dla nieznanych z nazwisk pochowanych tam powstańców.

Inna opowieść podaje że jest on dziełem Piliczan, którzy stracili bliskich w tymże powstaniu. Takie działanie możliwe byłoby dopiero po odzyskaniu niepodległości a najstarsza znana mi fotografia pochodzi z roku 1914. Obie te piękne, patriotyczne opowieści nie mają oparcia w dokumentach a kopiec przez dziesiątki lat nie pojawiał się w żadnych opisach Pilicy. Prawdziwości opowieści nie potwierdza również analiza powstańczych realów. Kopiec leży na terenie, który od wieków należał do dóbr będących w posiadaniu kolejnych właścicieli Pilicy. Do roku 1874 teren znajdował się w rękach Moesów, którzy prowadzili zbyt rozległe interesy na terenie Rosji aby ryzykować konflikt z rządem carskim. Nie sądzę aby Christian August Moes rzucił na szalę byt wielkich fabryk w Wierbce, w Sławniowie i w Choroszczy dla zamanifestowania swoich poglądów politycznych, o których zresztą tak naprawdę niewiele wiemy.

Nie można oczywiście wykluczyć śmierci z różnych przyczyn, z ran lub w wyniku choroby, powstańców przemieszczających przez Pilicę. Czy uzasadnione byłoby jednak ich chowanie pod murami pałacu skoro kilkaset metrów dalej od początku XIX wieku funkcjonował cmentarz parafialny?

W latach 1875-1887 dobra pilickie znalazły się w rękach Leona Epsteina. Wiadomo,że dokonał on przebudowy pałacu i fortyfikacji w stylu romantyczno-historycznym eksponując gdzie tylko się da motywy patriotyczne. Prawdopodobnie to wówczas usypany został kopiec, który świetnie wpisywał się w takie przeobrażenia otoczenia pałacu. Nie sądzę jednak aby i Leon Epstein otwarcie manifestował swoje patriotyczne przekonania oficjalnie wypisując na obelisku datę 1863. Legenda o powstańczym rodowodzie kopca była jednak jak najbardziej na miejscu przydając patriotycznego blasku historii neofickiej rodziny. Przypuszczam, że dopiero po odzyskaniu niepodległości ta przekazywana z pokolenia na pokolenie opowieść przyniosła skutek w postaci oficjalnego oznaczenia obelisku datą i tym samym usankcjonowania go jako miejsca powstańczego kultu.

Cmentarz parafialny

Na pilickim cmentarzu parafialnym znajdują się groby kilku powstańców. Przy głównej alejce, po prawej stronie w jej dolnej części, w rodzinnym grobie pochowany został Ludwik Jurkowski.

LUDWIK JURKOWSKI

KUPIEC I OBYWATEL M. PILICY

UCZESTNIK POWSTANIA 1863

ŻYŁ LAT 73

ZMARŁ DN. 16. XII. 1913 R.

CZEŚĆ JEGO PAMIĘCI

Idąc przez cmentarz parafialny aleją biegnąca od ul.Zawierciańskiej, w połowie jej długości po lewej stronie, obok charakterystycznego wysokiego pomnika z kobiecą postacią na tle krzyża, zobaczymy licząca kilkanaście nagrobków kwaterę rodziny Kubiczków. Na bocznej pomnika ścianie znajduje się tablica z napisem:

GRÓB FAMILII

KUBICZKÓW

POZOSTALI MĄŻ FRANCISZEK

SYNOWIE, CÓRKA,

WNUKI I PRAWNUKI

PROSZĄ CZYTAJĄCYCH O MODLITWĘ

ZA ICH DUSZE DO BOGA

Na podstawie pomnika znajduje się data:

POMNIK FUNDOWANY D. 7 WRZEŚNIA 1904.

Wśród rozłożonych wokół pomnika mogił znajduje się płyta nagrobna z napisem:

Ś.P.

FRANCISZEK

KUBICZEK

UR. 10.IX.1828

ZM. 22.IV.1915

UCZESTNIK

POWSTANIA 1863 r.

ZA UDZIAŁ W WALCE ODBYŁ 15-LET

NIĄ KATORGĘ NA SYBIRZE

POKÓJ JEGO DUSZY.

W położonym na wysokości kwatery Kubiczków, na południe od niej, grobowcu rodzinnym Czapliców obok Floriana Czaplica pochowane zostały jego i Zuzanny Czaplicowej córki, które po zesłaniu powróciły do Pilicy.

FLORYANOWI CZAPLICOWI

MAGISTROWI FARMACYI

NAJLEPSZEMU OJCU POZOSTAŁE W SMUTKU

POGRĄŻONE DZIECI W DOWÓD CZCI I MIŁOŚCI

PAMIATKĘ TE KŁADA.

ŻYŁ LAT 55 +26 KWIET. 1857.

W grobowcu Gruszczyńskich pochowana została Helena Strońska.

Plac „Na Barbarze”

Na placu położonym na rogu ulic Zawierciańskiej i Barbary od roku 1662 do końca XVIII wieku znajdował się kościół pw. św.Barbary, przy którym znajdował się cmentarz grzebalny. Już po rozebraniu świątyni pochowano na nim poległych w okolicy Pilicy uczestników Powstania Styczniowego. Dzisiaj w miejscu kościoła stoi kapliczka.

Kościół parafialny p.w. św.Jana Chrzciciela i św.Jana Ewangelisty

W pilickiej farze znajdują się tablice:

Ś. P. ZUZANNA
z DASZKIEWICZÓW
CZAPLICOWA
ŻONA Ś. P. FLORJANA
ZMARŁA w NIŻNYM NOWOGRODZIE
8 CZERWCA 1864 R

Ś. P.
ADAM CZAPLIC
SYN
FLORJANA I ZUZANNY CZAPLICÓW
ZMARŁ 24 SIERPNIA 1901 R.
W WARSZAWIE
POKÓJ ICH ZACNYM DUSZOM

Epitafium w pilickim kościele ufundowała synowa Zuzanny, żona Adama Czaplica.

Druga tablica poświęcona jest Zdzisławowi Puchale.

ZDZISŁAW PUCHAŁA HERBU PUCHAŁA

WŁAŚCICIEL DÓBR PILICA WNUK

SENATORA I KASZTELANA KRÓLESTWA POLSKIEGO

ŚP. JÓZEFA A SYN TOMASZA PUŁKOWNIKA

B. WOJSK POLSKICH. ZMARŁ D. 24 LISTOPADA

1906 R. W WIEKU LAT 66. POZOSTAŁA

W GŁĘBOKIM SMUTKU ŻONA TĘ PAMIĄTKĄ

POŚWIĘCA PROSZĄC O WESTCHNIENIE DO

BOGA ZA ZACNĄ JEGO DUSZĘ.

Herb Puchała widoczny jest na pilickim pałacu . Nie wiadomo jednak czy umieszczony został za czasów kiedy właścicielem Pilicy był Zdzisław Puchała czy dopiero za sprawą Kazimierza Arkuszewskiego, którego matką była Natalia Zagajewska herbu Puchała.

Kleszczowa

...w pobliżu Kleszczowej obok szosy stojący żelazny krzyż ma także pokrywać mogiłę powstańców.

Przy drodze Pilica-Żarnowiec w Kleszczowej znajduje się żelazny krzyż pochodzący z roku 1862 co jednoznacznie określa tablica wymieniająca jego fundatora. Niewykluczone więc, że to nie krzyż stanął na miejscu powstańczego pochówku a odwrotnie - pochówku dokonano przy istniejącym krzyżu. W pobliżu, również przy drodze Pilica-Żarnowiec, znajdują się dwa inne żelazne krzyże. Sprawiają wrażenie wyraźnie nowszych, współczesnych, jednak nie sposób ustalić czy stoją one na miejscu innych,wcześniejszych krzyży.

Ulica Zuzanny Czaplicowej

Ta niewielka uliczka, położona pomiędzy ulicami Żarnowiecką i 3 Maja to jedyne miejsce w Pilicy imiennie upamiętniające miejscowych powstańców styczniowych.

Kościół i cmentarz w Kidowie

W nawie bocznej kościoła parafialnego w Kidowie, pod chórem, znajduje się tablica marmurowa upamiętniająca ks. Feliksa Szumańskiego.

D.O.M.

Ś.P.

KSIĄDZ FELIKS SZUMAŃSKI

PROBOSZCZ MIEJSCOWEJ PARAFII/

ŻYŁ LAT 54

UMARŁ D. 2 CZERWCA 1887 R.

WDZIĘCZNA RODZINA I PARAFIANIE

PROSZĄ O WESTCHNIENIE DO BOGA

ZA DUSZĘ JEGO.

Na cmentarzu parafialnym po prawej stronie głównej alei znajduje się grobowiec zwieńczony kamiennym postumentem z krzyżem. Na tablicy znajduje się napis identyczny z tym na tablicy w kościele.

Miejsca niezidentyfikowane

Najstarsza zachowana wzmianka o pilickiej aptece pochodzi z roku 1826. Aptekarzem był wówczas Wojciech Kupczyński.. Około roku 1833 objął ją Florian Czaplic. Ta pierwsza apteka w różnych opracowaniach lokalizowana była przy ulicy Senatorskiej lub Kościelnej. Na XIX-wiecznych planach ulica Kościelna to dzisiejsza ul.Księżna. Być może apteka zlokalizowana była przy skrzyżowaniu tych ulic. Stan taki trwał do przełomu XIX i XX wieku kiedy to pilicka aptekę objął Stanisław Posmykiewicz i wkrótce przeniósł ją do nowego lokalu położonego na rynku. W rejonie dzisiejszych ulic Senatorskiej i Księżnej zachowało się kilka starych budynków jednak na podstawie dostępnych dokumentów nie sposób dzisiaj ustalić w którym z budynków znajdowała się apteka Czapliców.

Nie jest znana dokładna lokalizacja miejsca stracenia powstańców Ferdynada Rajchela i Rychtera. Według informacji w monografii ks.Błażkiewicza miało to miejsce na placu wokół stodół pod klasztorem a ciała pochowano w dole za ogrodem Otrębskiego. Prawdopodobnie chodzi o miejsce w pobliżu zbiegu dzisiejszych ulic Targowej i Jana Pawła II gdzie jeszcze kilkanaście lat temu znajdowały się charakterystyczne wiekowe drewniane stodoły. Miejsce pochówku znajdować się mogło nieco powyżej tego placu, w pobliżu zabudowań po lewej stronie wzniesienia.

Stefan Brożek opisując wydarzenia we wrześniu 1939 roku pisze:

udałem się w kierunku sąsiedniej wsi, Wola Libertowska, aby spotkać się z kilkoma kolegami, którzy obiecali czekać na mnie w lasku między tymi wsiami, gdzie były mogiły powstańców z 1863 r. Rzeczywiście, czekała na mnie grupka kolegów z Wierzbicy, Przychód i Kidowa.

Lokalizacja mogił jest trudna do ustalenia bez innych,bardziej precyzyjnych wskazówek.

[Fragment książki „Powiat Zawierciański w powstaniu Styczniowym 1863-1864”. Praca zbiorowa. Wyd. Starostwo Powiatowe w Zawierciu. 2013]

tematy powiązane:

Powstanie Styczniowe

Wojskowi i powstańcy

150-ta rocznica wybuchu Powstania Styczniowego

KRZYŻ NIEPODLEGŁOŚCI

Postument kamienny,zwieńczony krenelażem,na nim krzyż metalowy,podwójny ,z promieniami i figurką Chrystusa. Napis : Na pamiątkę/ odzyskania/ niepodległości 1918-1927.

Informacje w przewodnikach o tym,że krzyż pochodzi z roku 1927 nie są prawdziwe. Na zdjęciu wykonanym pod koniec roku 1914 widać krzyż identyczny ze współczesnym. Nie są mi znane przyczyny,dla których to właśnie na nim umieszczono w 1927 roku napis dla uczczenia rocznicy odzyskania niepodległości

Temat powiązany: Piliczanie ku czci cara

KRZYŻ LOTNICZY

11 września 1937 około godziny 16 na polach wsi Biskupice rozbił się samolot RWD-8 z Aeroklubu Krakowskiego (znak rejestracyjny SP-ANY, numer fabryczny 108, zarejestrowany 26 kwietnia 1935) zmuszony do lądowania we mgle po pęknięciu głowicy silnika. Załoga poniosła śmierć. Stanowili ją:

plutonowy podchorąży Tadeusz Strumiński

ur. 6 grudnia 1914 roku w Krakowie. Syn Wincentego i Stanisławy. W 1934 roku, w czasie nauki w gimnazjum ukończył kurs szybowcowy. W następnym roku zostaje powołany do odbycia służby wojskowej w 73 pułku piechoty w Katowicach. W styczniu 1936 r. na własna prośbę zostaje odkomenderowany do szkoły Podchorążych Rezerwy Lotnictwa, którą kończy jesienia tego roku w stopniu kaprala podchorążego. Zapisuje się do Aeroklubu Krakowskiego. Odbywa ochotnicze lotu w eskadrze treningowej 2 pułku lotniczego w Krakowie. Awansuje do stopnia plutonowego podchorążego.

szer. Karp Kutrowski

Ur. 8 czerwca 1912 roku miejscowości Rubcze koło Aleksandrowa. Po ukończeniu szkoły powszechnej odbywał służbę wojskową w 2 Pułku Lotniczym w Krakowie w obsłudze naziemnej. Przy nadarzających się okazjach uczestniczył w lotach jako pasażer.

W zagubionym wśród pól miejscu katastrofy stoi krzyż upamiętniający to wydarzenie.

Notatka o wypadku w kronice klasztoru oo. franciszkanów w Pilicy-Biskupicach

Groby ofiar wypadku na Cmentarzu Rakowickim:

MIEJSCE STRACEŃ PRZY FORTYFIKACJACH

Fortyfikacje od strony pn.Współrzędne:50°31'19.1"N 19°39'03.6"E; 50.521960, 19.651012; Tablica upamiętniająca miejsce licznych egzekucji mieszkańców Pilicy i okolicznych wsi dokonanych przez Niemców w latach 1940-1944. Numer inwentaryzacjny w rejestrze Urzędu Wojewódzkiego: MP 77/02. Od grudnia 1942 do wiosny 1944 r. na zamku pilickim stacjonował liczący od 20 do 30 żołnierzy, pluton zmotoryzowanej żandarmerii - Gandarmerie Mot-Zug 63 pod dowództwem lejtnanta von Kreske. Pod murami zamku odbywały sie egzekucje więźniów. Straconych zostało tu około 80 Polaków i około 70 Żydów.