Pilickie ślady na Ukrainie

BIAŁOKRYNICA. ZAMEK ZBARASKICH

Białokrynica to wieś na Ukrainie, w obwodzie tarnopolskim, w rejonie krzemienieckim. W XVI w. wieś znalazła się w rękach Zbaraskich, którzy wybudowali tu zamek. Prace budowlane prowadził książę Andrzej Zbaraski (ok. 1498-1540), a następnie jego syn Mikołaj Zbaraski (ok. 1540-1574). Zamek został zniszczony przez Tatarów. Odbudowano go w 1606 r. na planie czworokąta, z ziemnymi bastionami w narożnikach. Mury obronne i fortyfikacje były kamienne a wokół zamku znajdowały się fosy. W 1631 r. po śmierci księcia Jerzego Zbaraskiego, Białokrynica przeszła w ręce Wiśniowieckich. W 1725 r. jako wiano trafiła do Radziwiłłów. W 1806 r. zamek spłonął i przez długi czas stał w ruinie. Kolejni właściciele, Czosnowscy, przebudowali go na pałac pozostawiając fragmenty ruin. Około 1866 r. Czosnowski został aresztowany przez władze carskie za udział w powstaniu w 1863 r. a zamek i 4500 akrów ziemi kupił na licytacji generał-gubernator hrabia Aleksander Woronin. Obecny wygląd pałacu to efekt gruntownej przebudowy w stylu neogotyckim pod koniec XIX w. Podczas przebudowy zostały zniszczone kamienne ruiny starego zamku a pałac powiększył się prawie trzy razy. Obecnie mieści się w nim technikum leśne. Z zamku pozostały fragmenty murów obronnych, rowy i wały. W XIX wieku Białokrynicę odwiedził słynny artysta Napoleon Orda, który na rysunkach przedstawił budynek w okresie gdy pałac nie został jeszcze przebudowany, a stary zamek nie był do końca zniszczony.

DEDERKAŁY WIELKIE

Klasztor założył w 1735 roku dziedzic Antoni Wyszpolski, przekazując zakonowi obraz Chrystusa Ukrzyżowanego, który zasłynął później cudami i łaskami, przyciągając przez to rzesze pielgrzymów. Pierwotny klasztor był drewniany. Murowany klasztor i kościół Podwyższenia Krzyża Świętego ufundowali Michał i Teresa Preisowie. Budowę ukończono prawdopodobnie w roku 1760 (lub 1772). Klasztor z wirydarzem otoczono murami z bramą wjazdową i pokojami dla pielgrzymów. W 1807 roku przeniesiono tu braci z likwidowanego klasztoru w Krzemieńcu, którzy przywieźli ze sobą portrety dobroczyńców zakonu, m.in. starosty kaniowskiego Mikołaja Potockiego. Od roku 1860 lektorem gramatyki był tu o. Jukundyn Bielak. Klasztor skasowano w roku 1891. Prawdopodobnie był on jedynym rzymskokatolickim klasztorem na Wołyniu w tym czasie. Po kasacie kościół poświęcono jako cerkiew prawosławną, a w klasztorze umieszczono seminarium nauczycielskie. Gdy Dederkały weszły ponownie w skład Rzeczypospolitej, kościół stał się znowu świątynią katolicką. W klasztorze ulokowano koszary Korpusu Ochrony Pogranicza. W 1943 roku Polacy, pod wodzą proboszcza o. Józef Kuczyńskiego, bronili się w klasztorze przez atakami UPA. Został on aresztowany przez czekistów po tym, jak Armia Czerwona wyzwoliła Polaków z oblężenia i wiele lat spędził w stalinowskich łagrach. NKWD zajęło klasztor i zmieniło go w katownię. W 1959 roku świątynię zamieniono w kino. W latach 1976–1993 w całym obiekcie działał zakład profilaktyczno-leczniczy dla alkoholików. Kościół przedzielono na dwie kondygnacje i utworzono tam hale produkcyjne. Po odzyskaniu niezależności przez Ukrainę świątynia została przekazana prawosławnym, którzy oddali ją pod opiekę św. Mikołaja. Wróciły tu dwie stare ikony. Jedna z nich – św. Józef z Dzieciątkiem – prawdopodobnie pochodzi jeszcze z czasów oo. reformatów. Przy wejściu znów umieszczono miedzianą tablicę, która głosi, że w 1895 roku świątynia została podporządkowana prawosławnym kanonom. Zachowały się w prezbiterium mocno uszkodzone fragmenty przedstawiająceprocesję oo. reformatów, prawdopodobnie na tle dederkalskiego klasztoru, a na tęczy – apoteozę św. Krzyża, ze św. Dominikiem i Franciszkiem. Niestety, ta druga kompozycja przed kilkoma laty została niefachowo „odrestaurowana” i straciła artystyczną wartość. Budynek klasztoru przekazano diecezji UPC KP, ale nie ma środków na przeprowadzenie remontu. Cudowny obrazu Ukrzyżowania Chrystusa, został wywieziony do Polski, trafił do kościoła w Krzywiźnie na Dolnym Śląsku, skąd został skradziony w 1986 r.

JAREMCZE

Miasto na Ukrainie, nad rzeką Prut. W okresie przedwojennym Jaremcze, wówczas w granicach Polski, było jednym z najpopularniejszych i najlepiej zagospodarowanych kurortów zimowych, zwanym Perłą Karpat, nie ustępującym w tym okresie Zakopanemu i Krynicy. Nad rzeką Prut wznosił się, zbudowany w latach z lat 1894-96, most kamienny o wysokości 28 m, który posiadał największą w ówczesnej Europie rozpiętość głównego łuku – 65 m. Okrzyknięto go mianem najszczytniejszego dzieła architektoniki drogowej na ziemiach polskich. Na terenie miasta leżą dzisiaj Mikuliczyn i Tatarów. W II Rzeczypospolitej Mikuliczyn (Mykułyczyn) był uzdrowiskiem w województwie stanisławowskim, na granicy Pokucia i Gorganów. Tatarów, który był pierwotnie przysiółkiem Mikuliczyna, w latach trzydziestych XX w. stał się samodzielną wsią, ciągnącą się wzdłuż rzeki Prut na odcinku aż 25 kilometrów. Stały tam liczne okazałe pensjonaty, sanatoria, restauracje i Dom Zdrowia dla kolejarzy. Stały też drewniane budynek poczty i kościółek. Żaden z tych obiektów nie zachował się. Jedną z tutejszych atrakcji jest karpacka linia kolejowa, wytyczona w końcu XIX w. z udziałem polskich inżynierów i budowniczych. O jej atrakcyjności decydują kamienne wiadukty i długie tunele. W obu miejscowościach istniały przed wojną stacje kolejowe. W Tatarowie stoi budynek zbudowanego jeszcze w czasach Austro-Wegier zabytkowego dworca kolejowego z 1894 r. o ostrołukowych arkadach stanowi wizytówkę miejscowości. Budynek dworcowy w Mikuliczynie zbudowany był w stylu galicyjskim. Przyjeżdżali tu wybitni polscy pisarze, malarze i wojskowi. Bywali tu m.in. Stanisław Vincenz -prozaik i eseista, miłośnik i znawca Huculszczyzny i Pokucia, Artur Grottger -malarz, ilustrator, rysownik, Karol Kossak -malarz, ilustrator, blisko spokrewniony z rodziną znanych malarzy i prof. Kazimierz Sichulski -malarz, karykaturzysta, rysownik i grafik. Po wojnie nazwa wsi została zmieniona na Kremenci, od nazwiska jednego z czerwonoarmistów dowodzących w tym rejonie podczas II wojny wiatowej. Po upadku Związku Radzieckiego powrócono do pierwotnej nazwy. W 1932 roku, według projektu Mieczysława Pachelskiego, zbudowano kolejkę leśną S-750 z z Tatarowa do Mikuliczyna.

KIJÓW. CENTRALNE PAŃSTWOWE ARCHIWUM HISTORYCZNE UKRAINY

W archiwum znajdują się:

• Dokument pergaminowy z pieczęcią Ottona z Pilczy wystawiony w Łańcucie 16 sierpnia 1369 r.

• Oblata dokumentu Ottona z Pilczy, wystawionego w Łańcucie 2 lutego 1367 r. wykonana przez kancelarię króla Kazimierza Wielkiego, potwierdzająca sprzedaż Ottonowi z Pilczy dwóch majątków – wsi Kosmy i Mikulice, przez braci Ostankę i Dereszniaka. Dokument pergaminowy z pieczęcią króla Zygmunta Augusta, z dn. 16 grudnia 1558 r.

KIJÓW. MUZEUM NARODOWE HISTORII UKRAINY

W muzeum znajdują się portrety Jerzego Zbaraskiego oraz księcia Janusza Wiśniowieckiego, pochodzące z kolekcji Michała Serwacego Wiśniowieckiego w Wiśniowcu.

LUBOML. KOŚCIÓŁ TRÓJCY PRZENAJŚWIĘTSZEJ

To najstarsza świątynia katolicka na Wołyniu. Kościół został ufundowany w 1412 r. przez króla Władysława Jagiełłę. […] pierwsza fundacyja od tegoż najjaśniejszego Władysława Jagiełły, dwoma laty pierwej uczyniona była, co wypada na rok 1412 i tej przy kościele nie było. Wiadomość tylko o niej z wizyty wielmożnego imć ks. Sasina, kanonika i officjała katedralnego chełmskiego roku 1635, die 10 Decembris w Lubomlu ekspedyjowanej, podana, iż ta pierwsza fundacyja w akta grodzkie krasnostawskie, feria tertia ipso festo Praesentationis Beatae Virginis Mariae roku 1628 przez imć ks. Ołdakowskiego, proboszcza lubomlskiego przez oblatę wniesiona być miała, lecz te akta w czasie rewolucyi spalone zostały [...] Ks. Jan Ołdakowski*, oficjał i wikariusz in spiritualibus chełmski, był tu proboszczem w latach 1628 – 38. Po zajęciu Wołynia przez Armię Radziecką kościół został zamknięty i do początku lat siedemdziesiątych XX w. był używany jako magazyn soli. W 1944 r. ks. Stanisław Jastrzębski wywiózł znajdujący się w kościele cudowny obraz Matki Boskiej Lubomelskiej, który trafił do kościoła pw. św. Jana Vianney`a w Polichnie. W latach 1971–1974 rozebrano kruchtę i kaplicę boczną. W 1992 r. po odzyskaniu niepodległości przez Ukrainę, kościół został zwrócony wiernym. Opiekują się nim franciszkanie z Kowla. W 1996 r. w kościele odbyła się intronizacja kopii cudownego obrazu. Budynek kościoła jest niewielki, jednonawowy, z półokrągłą absydą bez wieży. W bezpośrednim sąsiedztwie kościoła znajduje się murowana dzwonnica z 1764 r.

*12 kwietnia 1612 r. biskup krakowski, Piotr Tylicki, wydał akt erekcji kolegiaty pileckiej. Bulla papieża Pawła V. z 6 października 1612 r. potwierdziła erekcję, a jej wykonawcą został ks. Jan Ołdakowski. 20 sierpnia 1625 Jan Ołdakowski, jako oficjał generalny chełmski i delegat papieża Urbana VIII potwierdza w Chełmie bullę erekcyjną Pawła V w sprawie unii siedmiu kościołów z kolegiatą pilicką. 15 marca 1642 r., w Bodzentynie, w kancelarii biskupa krakowskiego Zadzika, ks. Stanisław Wojeński uczynił potwierdzenie nadań dla kolegiaty pilickiej, wśród nich także dokumentu Jana Ołdakowskiego, a tym samem bulli papieża Urbana VIII.

LWÓW. BAZYLIKA ARCHIKATEDRALNA WNIEBOWZIĘCIA NAJŚWIĘTSZEJ MARYI PANNY

Potocznie nazywana jest Katedrą Łacińską. To jeden z najstarszych kościołów Lwowa. Budowę świątyni rozpoczęto około 1370 r. Prezbiterium zasklepiono w 1404 r. a w następnym roku kościół został poświęcony. Świątynia stała się katedrą w 1412 r. kiedy Lwów stał się siedzibą biskupa. Po wielkim pożarze Lwowa w roku 1527 runęło sklepienie katedry. W latach 1765–1772, za rządów arcybiskupa Wacława Sierakowskiego, nastąpił podział jedynej dla całego Lwowa parafii archikatedry lwowskiej na sześć parafii. Dokonano gruntownej restauracji katedry, usuwając wiele starych gotyckich i renesansowych grobowców, epitafiów i ołtarzy, otynkowano ściany i filary gotyckie, nadając świątyni charakter późnobarokowy z domieszką rokoka. W kwietniu 1776 r. arcybiskup Sierakowski konsekrował wyremontowaną świątynię. W następnym roku jedna z dwóch wież otrzymała rokokowy hełm. Jednym z eksponatów Zamku Królewskiego w Warszawie jest obraz Jana Matejki Powtórne zajęcie Rusi. Bogactwo i oświata, przedstawiający położenie kamienia węgielnego pod lwowską archikatedrę. Na prawo od postaci króla Kazimierza Wielkiego, nieco przesłonięty przez drewnianą konstrukcję, stoi Otton z Pilczy, trzymający w dłoniach akt erekcyjny, który ma być wmurowany. Położenie kamienia węgielnego pod archikatedrę lwowską przez Kazimierza Wielkiego w 1370 r. przedstawia również lewa strona tryptyku w spiżowym antepedium z nastawy ołtarza głównego archikatedry lwowskiej. Mosiężne i posrebrzane antepedium, o wymiarach 2,50 x 0,76 m, ufundowało Bractwo Najświętszej  Marii Panny we Lwowie, jako jego ołtarz, dla uczczenia 300-letniej rocznicy ślubów króla Jana Kazimierza, złożonych 1 kwietnia 1656 r. przed cudownym obrazem Matki Bożej Łaskawej. Wykonane zostało w 1936 r. przez lwowską przez firmę odlewniczą  Netroufala i Jagniewskiego, według projektu artysty rzeźbiarza prof. Józefa Starzyńskiego. Poświęcone zostało podczas podniosłej uroczystości patriotycznej 26 kwietnia 1936 r. w katedrze lwowskiej. Przedstawia trzy historyczne wydarzenia: założenie kamienia węgielnego pod budowę katedry lwowskiej przez króla Kazimierza Wielkiego w 1360 r. składanie ślubów przez króla Jana Kazimierza w czasie potopu szwedzkiego w 1656 r. oraz poświęcenie sztandaru Orląt Lwowskich przez abp Józefa Bilczewskiego w 1920 r. po heroicznej obronie Lwowa. Antependium zostało wywiezione w 1946 r. ze Lwowa do Poznania. W 1978 r. zostało, jako własność Archidiecezji Lwowskiej, przewiezione do Lubaczowa i ustawione w kaplicy biskupiej w Lubaczowie. W 1990 r. ustawiono je w lubaczowskiej konkatedrze.

LWÓW. KOŚCIÓŁ MATKI BOSKIEJ NIEUSTAJĄCEJ POMOCY

Dawny Kościół pw. Matki Boskiej Śnieżnej. Wzniesiony przed 1340 r. jest najstarszym katolickim kościołem Lwowa. Do 1415 r. był kościołem parafialnym. Później jedynym kościołem parafialnym w mieście była lwowska katedra. W 1772 r. arcybiskup Wacław Sierakowski podniósł kościół do rangi kolegiaty. Wnętrze świątyni zostało odrestaurowane, pokryte polichromiami a w roku 1780 Sierakowski dokonał aktu konsekracji kolegiaty. W 1780 r. serce Wacława Sierakowskiego znalazło miejsce wiecznego spoczynku w świątyni kolegiackiej pw. Matki Bożej Śnieżnej. W 1785 r. po zniesieniu przez cesarza Austrii, Józefa II kolegiat, kościół Matki Boskiej Śnieżnej stał się ponownie kościołem parafialnym. W następnych dziesięcioleciach kościół podupadł. W latach 1888-1982 dokonano jego przebudowy w stylu neoromańskim. Po 1945 r. został zamknięty i przeznaczony na magazyn a następnie na Muzeum Fotografii. W połowie lat dziewięćdziesiątych, po odzyskaniu przez Ukrainę niepodległości, kościół przekazano ukraińskiej cerkwi greckokatolickiej. Nosi on wezwanie Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i jest prowadzony przez oo. redemptorystów.

LWÓW. MUZEUM HISTORII RELIGII

Muzeum zajmuje dawny kościół pw. Bożego Ciała i klasztor oo. dominikanów. Według tradycji pierwsi dominikanie mieli przybyć do Lwowa około 1234 r. a pierwotna, drewniana, świątynia miała spłonąć podczas wojen o Ruś Czerwoną prowadzonych po 1340 r. przez króla Kazimierza Wielkiego. Około 1250 r. stał już kościół dominikański pw. św. Jana Chrzciciela. Klasztor powstał przed 1297 r. Fundacji konwentu dominikanów dokonał w 1378 r. namiestnik króla Węgier i Polski, Ludwika książę Władysław Opolczyk. Kolejny kościół dominikanów, ceglany, z krótkim dwunawowym korpusem, o sklepieniu wspartym na jednym filarze i z wydłużonym prezbiterium, z sygnaturką na dachu,zaczęto budować w drugiej połowie XIV w. i ukończono po 1400 r. Po pożarze w 1407 r. kościół razem z gmachami klasztornymi został odbudowany w stylu gotyckim. W 1511 r. kolejny pożar zniszczył kościół. Odbudowany, spłonął po raz kolejny w 1527 r. w czasie wielkiego pożaru, który pochłonął cały gotycki Lwów. W 1556 r. wzniesiono budynek biblioteki a pod koniec stulecia wzniesiono nowe dormitorium. Budynek konwentu powstał w XVI w. jako dwukondygnacyjne założenie, składające się z kilku skrzydeł, tworzących dwa wewnętrzne dziedzińce. Na przełomie XVI i XVII w. stanęły kolejne gmachy utrzymane w stylu manierystycznym. W 1696 r. Anna Stanisławska zapisała dominikanom lwowskim, dziesięć tysięcy zł zobowiązując ich do odprawiania dwóch mszy tygodniowo i aniwersarza za duszę jej ojca oraz jej antenatów. Kiedy w 1742 r. zarysowały się sklepienia gotyckiego kościoła, podjęto decyzję o wyburzeniu budowli i zbudowaniu nowej. Zaprojektowano kościół wokół eliptycznego korpusu nawowego, który przykryła potężna kopuła zwieńczona latarnią. W 1744 r. położono kamień węgielny pod budowlę. Nowy kościół padł pastwą pożaru w 1766 r. a w 1769 r. arcybiskup Wacław Hieronim Sierakowski konsekrował ukończony kościół. Kolejny pożar, w 1778 r. wyrządził poważne straty w zabudowaniach kościelno-klasztornych, ktore w następnych latach odbudowano. W latach 1885–1914 przeprowadzono kolejno: gruntowną restaurację elewacji i remont wystroju oraz wyposażenia wnętrza świątyni. Niestety, zatarto wówczas oryginalne cechy stylu wielu dzieł sztuki. Kolorystykę ścian zmieniono z białej na kremową, pozłocono zielone rzeźby przedstawicieli zakonów reguły augustiańskiej. Ołtarz główny został zastąpiony stiukową kopią. We wnętrzu zbudowano szereg nowych, neorokokowych ołtarzy i ambonę. Zmieniono formę latarni na kopule nadając jej kształt ośmioboku. Po zakończeniu II wojny dominikanie zostali zmuszeni do opuszczenia swej siedziby. Budynek klasztorny został w 1972 r. zamieniony na Muzeum Religii i Ateizmu. W kościele pierwotnie ulokowano m.in. magazyn cementu. Później został on włączony w skład muzeum, które działało w dotychczasowej formule do 1990 r. W latach 90. XX w. kościół przekazano ukraińskiej cerkwi greckokatolickiej. Części zabudowań klasztornych zajęło Muzeum Historii Religii.

LWÓW. CERKIEW PW. ŚW. JAN CHRZCICIELA

Dawny Kościół pw. Matki Bożej Różańcowej. Pod koniec XIX w. postanowiono wybudować świątynię w Kleparowie, dawnej wsi arcybiskupów lwowskich, włączonej po roku 1918 w obręb Lwowa. Do 1930 r. był wsią, należącą do parafii św. Anny we Lwowie. W 1904 r.rozpoczęto budowę kościoła, który konsekrowano w 1908 r. W 1910 r. opiekę duszpasterską w kościele pw. Matki Bożej Rózańcowej przejęli oo. reformaci. Podczas I wojny światowej Austriacy zarekwirowali trzy dzwony. W 1918 r. zamontowano organy W 1925 r. świątynia została samodzielną parafią.bW 1927 r. proboszczem został o. Antoni Matlak*. Pięć lat później zakupiono dwa dzwony. W 1934 r. wnętrze świątyni ozdobiono obrazami namalowanymi w klasycyzującym stylu. W roku 1936 o. Leon Osada prowadził misje w parafii NMP Różańcowej. W 1938 r. duszpasterstwo objęli księża diecezjalni. Około 1936 r. zdecydowano, że powstanie nowa świątynia będąca wotum za zwycięstwo w wojnie polsko-rosyjskiej w 1920 r. Wybuch II wojny światowej przekreślił te plany. W 1946 r. ostatni przedwojenny proboszcz, reformata o. Dominik Kościał, został razem z parafianami wysiedlony do Polski. Zabrał ze sobą bogato zdobione naczynia liturgiczne, które trafiły do kościoła pw. św. Henryka oraz do kościoła pw. św. Erazma i Pankracego w Jeleniej Górze. Kościół został przez władze przeznaczony na magazyn i pełnił tę funkcję do 1992 r. kiedy został przekazany ukraińskiemu kościołowi greckokatolickiemu. W 1997 r. odbyła się konsekracja pw. św. Jan Chrzciciela.

*Atanazy Tomasz Matlak. Urodził się 14 września 1893 r. w Tenczynie.Wstąpił do zakonu 31 października 1908 r., wyświęcony został 8 grudnia 1912 r. W październiku 1916 roku wraz z o. Stanisławem Stochem, późniejszym komisarzem prowincjonalnym III Zakonu, przybył do Stopnicy tworząc tam na nowo, po wojennej przerwie, wspólnotę franciszkańską. Od 7 lipca 1930 do 1933 r. był gwardianem w Pilicy, a w latach 1933-36 w Bronowicach Wielkich. Od 28 lipca 1942 do 1945 był ponownie gwardianem w Pilicy . W 1944 r. o. Atanazy Matlak zakontraktował w fabryce w Ostrowcu nowe organy w miejsce fisharmonii, ale w wyniku działań wojennych części instrumentu przepadły. Zmarł 26 października 1973 r. w Gdańsku. Pochowany jest na Cmentarz św. Jadwigi w Nowym Porcie.

LWÓW. CZWARTA SZKOŁA MUZYCZNA

To dawny kościół franciszkański pw. św. Antoniego. Franciszkanie byli z tym miastem związani od 1370 r. Ich siedzibą aż do austriackiej kasaty w roku 1785 był kościół i klasztor św. Krzyża. Klasztor ten od roku 1626 był siedzibą prowincjała prowincji rusko-litewskiej, a w latach 1686 -1785 -prowincjała prowincji ruskiej. Budynki klasztoru i kościoła pw. św. Krzyża, zostały zniszczone w roku 1848 i rozebrane przez władze austriackie. Od roku 1617 istniał we Lwowie drugi, mniejszy klasztor, św. Antoniego, lokowany poza murami miasta, na łyczakowskim przedmieściu na tzw. Suchej Woli, który również został skasowany przez rząd austriacki w 1784 r. Po kasacie obydwu klasztorów rząd austriacki przekazał franciszkanom kościół i klasztor Kapucynów, zbudowany w 1708 r. Kościół i klasztor pw. Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej, stał się siedzibą prowincjała prowincji galicyjskiej oraz internatu i nowicjatu. Tu także, po pierwszej wojnie światowej, do roku 1933 urzędował prowincjał odrodzonej prowincji polskiej. Wojny polsko - kozackie dwukrotnie - w 1648 i 1652 roku- zniszczyły drewniane zabudowania klasztorne. Kolejny klasztor powstał z fundacji księcia Konstantego Krzysztofa Korybuta Wiśniowieckiego w 1669 r. Od tego czasu rodzina Wiśniowieckich opiekowała się klasztorem i łożyła na jego utrzymanie. W 1718 r. przy wsparciu Janusza Antoniego Wiśniowieckiego, rozpoczęto budowę obecnego kościoła i nowego klasztoru. W kościele w 1733 r. został pochowany Jerzy Warszycki*. W 1784 r. władze austriackie kasują klasztor a kościół staje się kościołem parafialnym dla Górnego Łyczakowa. Na przestrzeni kolejnych lat klasztor był przebudowywany i modernizowany. W 1885 r. rozebrano jego północne i wschodnie skrzydło, a południowe podniesiono o jedną kondygnację i pokryto dachem mansardowym. Kościół otrzymał współczesny wygląd, z charakterystycznymi schodami z figurą Matki Boskiej. Franciszkanie przebywali w klasztorze do 25 kwietnia 1946 r. Obecnie obiekt zajmuje Czwarta Szkoła Muzyczna. Ze Lwowem mocno związany był o. Narcyz Turchan, który tutaj odbył 3-letnie studia filozoficzno-teologiczne i 24 grudnia 1903 r. złożył uroczyste śluby zakonne w klasztorze św. Andrzeja Apostoła. Święcenia kapłańskie przyjął 1 czerwca 1906 r. w katedrze lwowskiej i posługę kapłańską pełnił w tutejszych kościołach klasztornych.

*Jerzy Antoni Warszycki. Był synem wojewody sandomierskiego Michała Warszyckiego herbu Abdank i Anny z Warszyckich. W latach 1692–1697 był stolnikiem sieradzkim. Został posłem sejmiku województwa sieradzkiego na sejm konwokacyjny w 1696 roku. Po zerwanym sejmie przystąpił 28 września 1696 roku do konfederacji generalnej. Starostą piotrkowskim był w latach 1697–1733. 5 lipca 1697 roku podpisał w Warszawie obwieszczenie do poparcia wolnej elekcji, które zwoływało szlachtę na zjazd w obronie naruszonych praw Rzeczypospolitej. 10 maja 1697 roku zmarł w Częstochowie jego ojciec -Michał Warszycki. Formalnie spadkobiercami Michała i dziedzicami Pilicy byli jego synowie -Jerzy i Stanisław, jednak 18 maja wdowa po Michale, Domicela z Wierzbowskich, przedkładając za pośrednictwem swych pełnomocników umowęprzedślubną, zapewniającąjej dożywocie na wszystkich majątkach nieruchomych męża i własność pozostałych po nim ruchomości, przeprowadziła intromisjęczyli urzędowe przejęcie dóbr w posiadanie. W jej rękach znalazł się dożywotnio majątek składający sięz 15 kluczy ziemskich, z pałacami, fortecami, a we własności cały majątek ruchomy, w tym skarbce po książętach Zbaraskich, Wiśniowieckich i Warszyckich. Ruszyły pozwy przeciwko Wierzbowskiej. prawdopodobnie w roku 1699 doszło do wydzielenia części dóbr Jerzemu i Stanisławowi Warszyckim. Stanisław był starostą bolesławskim w 1699 roku, marszałkiem Trybunału Głównego Koronnego w 1701 roku i kasztelanem łęczyckim w latach 1702–1718. Należał do stronników Augusta II Mocnego. W 1704 r. uczestniczył w zawiązanej w obronie króla konfederacji sandomierskiej. Był uczestnikiem Walnej Rady Warszawskiej w 1710 roku, wojewodą łęczyckim w latach 1718–1733. Został członkiem konfederacji generalnej zawiązanej 27 kwietnia 1733 roku na sejmie konwokacyjnym. Był dwukrotnie żonaty. Jego pierwszą żoną była Łosiówna, wojewodzianka malborska, a drugą wojewodzianka bełska, z Potockich herbu Pilawa. Zmarł bezpotomnie przed 26 lutego 1732 r.i został pochowany w kościele jezuitów we Lwowie.

LWÓW. MUZEUM HISTORYCZNE

Założone zostało w 1940 r. w Czarnej Kamienicy i w Kamienicy Królewskiej, w oparciu o zajęte przez władze radzieckie zbiory Muzeum Narodowego we Lwowie i Muzeum Historycznego Miasta Lwowa. Muzeum dokumentuje historię Lwowa. W roku 1981 włączono do niego zabudowania Arsenału Miejskiego a w 2005 r. Kamienicę Bandinellich. Po II wojnie światowejpozostał we Lwowie jedyny zachowany egzemplarz XVI-wiecznej tabulatury lutniowej działającego w Krakowie Mikołaja Strzeszkowskiego. Na tabulaturze znajduje się data 1553. Z tabulatur Strzeszkowskiego korzystała kapela założona w 1611 r. w Pilicy przez Stanisława Padniewskiego. Fundator dostarczył skrzypce, trąby, nuty, a także pomoce do nauki gry na instrumentach. W jej skład wchodziło trzech skrzypków i czterech innych muzyków. Kapela grała z organami podczas mszy wotywnych i na sumach. Stanisław Padniewski przeznaczał na jej utrzymanie czterysta zł rocznie.

ODESSA. PAŁAC BRZOZOWSKICH

W XIX wieku Odessa przeżywa intensywny rozkwit, którego źródłem był handel zbożem. Aby uniknąć pośredników właściciele ziemscy z Podola czy Wołynia odwiedzali Odessę w celu zawarcia kontraktów bezpośrednio z zagranicznymi kontrahentami. Zenon Belina-Brzozowski wybudował w Odessie, w pobliżu Bulwaru Nadmorskiego, pałac, który miał mu służyć za siedzibę podczas pobytów w mieście, przez które eksportował zboże ze swoich majątków w okolicach Sokołówki. Na tym miejscu planowano wcześniej budowę szpitala dla obrońców południowych granic Noworosji. Jego budowę rozpoczęto w 1794 r. jednak projekt nigdy nie został zrealizowany. Pałac, stanowiący połączenie angielskiego neogotyku oraz średniowiecznej architektury francuskiej, miał dwa piętra. Na elewacji zbudowano wieloboczne baszty i smukłe wieżyczki z krenelażem. Po Zenonie Izydorze pałac odziedziczył jego starszy syn -Jan Belina-Brzozowski. Kolejnym właścicielem majątku stał się Józef Szenbek, który w 1909 r. wynajął obiekt szachowi Persji Mohammadowi Ali Szah Kadżarowi. Po dwóch latach obiekt zmienił właściciela jednak nazwa Pałac Szacha przylgnęła do obiektu. W okresie ZSRR przez wiele lat mieścił się tu Dom Pracy Twórczej a następnie siedziba Morskiego Banku Transportowego.

PIATICHATKI. CMENTARZ OFIAR TOTALITARYZMU

Piatichatki leżą około 10 km od centrum Charkowa, w kierunku Biełgorodu. 5 czerwca 1969 r. w lesie koło Piatichatek został otwarty przez nieznane osoby masowy grób pochodzący z okresu II wojny. Śledztwo prowadzone przez KGB wykazało, że pogrzebani są tu oficerowie przedwojennego wojska polskiego. Ruszyła kampania dezinformacji. KGB zaczęło szerzyć informację że gestapo rozstrzeliwało tutaj dezerterów, a w związku z zagrożeniem epidemiologicznym mogiły powinny być uznane przez służbę zdrowia za niebezpieczne dla zwiedzających. Plan zatarcia śladów zakładał budowę na tym miejscu zamkniętego obiektu KGB. Do początku lipca 1969 r. ślady zbrodni zostały w większości zatarte, między innymi przez zalanie ługiem sodowym. Po kilku latach zbudowano obok ośrodek wypoczynkowy dla pracowników KGB a miejsce pochówków przekształcono w park wypoczynkowy. W okresie pierestrojki, 22 marca 1990 r. wszczęto śledztwo, w ramach którego latem 1991 r. przeprowadzono częściowo ekshumacje. Nie wszystkie ślady zbrodni zostały zniszczone przez chemikalia, co umożliwiło wskazanie rzeczywistych sprawców. W 1940 r. pogrzebano tu jeńców wojennych -oficerów Wojska Polskiego, z obozu w Starobielsku rozstrzelanych w siedzibie Obwodowego Zarządu NKWD w Charkowie. W 15 grobach spoczywało 4302 polskich wojskowych. 17 czerwca 2000 r. w Piatichatkach otwarto Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu. Cmentarz ma charakter ekumeniczny. Przed bramą umieszczono obeliski z godłami państwowymi Ukrainy i Polski. Tablice zawierają tekst w języku rosyjskim, polskim i ukraińskim: Tu spoczywają szczątki tysięcy bez winy poległych radzieckich obywateli i polskich oficerów rozstrzelanych w katowniach NKWD w latach 1938-1941. Pomnik wzniesiony decyzją Urzędu miejskiego Charkowa w sierpniu roku 1991. Wzniesiony ze środków Wydziału KBP obwodu Charkowskiego diecezji Charkowskiej, organizacji społecznych i zakładów Charkowa.. Na Cmentarz prowadzi aleja. Po jej prawej stronie stoi krucyfiks i stella z wyrytym wierszem Adama Asnyka: Szkoda kwiatów, które więdną w ustroni.... Po obu stronach centralnej alei, tzw. czarnej drogi, którą NKWD przywoziło zwłoki, znajduje się 75 grobów masowych – w piętnastu z nich spoczywają Polacy, a w sześćdziesięciu – ofiary innych narodowości. Znajdują się tu imienne tabliczki epitafijne. Jest ich 3794. [wg innych źródeł: 3820]. Imiona i nazwiska zamordowanych oficerów Wojska Polskiego umieszczone są też na żeliwnej ścianie, przed którą znajduje się ołtarz. Oprócz oficerów Wojska Polskiego spoczywa tu ponad pięciuset polskich cywili, a także Ukraińców, Rosjan i Żydów zamordowanych przez NKWD w latach 1937–1938. W dokumentach KGB z 1969 r. odnotowano trzynaście tysięcy osób pochowanych na tym terenie. Wśród pochowanych ofiar są piliczanie: ppor. int. rez. Franciszek Kapuśniak i ppor. piech. rez. Jan Gumułka

RAWA RUSKA. KLASZTOR OO. REFORMATÓW I KOŚCIÓŁ PW. ŚW. MICHAŁA ARCHANIOŁA

O historii konwentu wiadomo niewiele. Klasztor został założony w 1725 r. przez starostę bełskiego Grzegorza Rzeczyckiego, za miastem na wzniesieniu przy szosie zamojskiej. Początkowo zakonnicy posługiwali w drewnianej kaplicy zbudowanej w 1725 r. przez Jana Bogusza. W 1738 r. przeprowadzili się do nowego kościoła pw. św. Michała Archanioła i klasztoru, ufundowanego przez Jerzego Rzeczyckiego i Józefa Głowińskiego według projektu Pawła Fontany. Ołtarze zostały wykonane przez Sebastiana Wolskiego i Tomasza Grońskiego, a freski -przez Jana Ptaszkowskiego. W latach 1732-1739 w Rawie Ruskiej przebywał brat Martynian Wolski, który razem z braćmi Beniaminem Grońskim -snycerzem i Maksymem Ptaszkowskim -malarzem, pracował przy wyposażaniu wnętrza kościoła klasztornego konsekrowanego w roku 1739. Klasztor został skasowany przez Austriaków pod koniec XVIII w. W latach 1907-1909 proboszczem był tu o. Narcyz Turchan, który ponownie przebywał w Rawie w latach 1930–1933, będąc wówczas gwardianem. W latach 1934-37 przebywał tu o. Tadeusz Czerwień pełniąc obowiązki przełożonego klasztoru. W czasie ataku Niemiec na ZSRS, gdy klasztor dostał się pod ostrzał niemieckiej artylerii zginęło w nim czterech braci i organista. Po wojnie teren klasztoru zajmowała kolumna samochodowa, a w budynku klasztornym mieściły się jej biura. Później obiekt przekazano katolikom z Rawy Ruskiej, ale wobec braku pieniędzy na renowację stoi on opuszczony. W kościele zachowały się resztki XVIII-wiecznych fresków, malowidła z XIX w. i pozostałości sztukaterii. Są też resztki konfesjonałów, ławek i stalli z prezbiterium. Na frontonie świątyni słabo widoczne są postacie św. Antoniego i św. Franciszka. Klasztor jest nieco w lepszym stanie, ale tylko dlatego, że mieści się w nim hurtownia. Barokowy kościół parafialny pw. św. Józefa Oblubieńca zbudowany w latach 1700–1776, z fundacji kasztelana bełskiego Andrzeja Rzeczyckiego konsekrowany w 1841 r. po II wojnie światowej zamieniony na magazyn, został przejęty przez franciszkanów, wyremontowany i ponownie poświęcony w 2000 r. Podczas remontu trafił tu ołtarz główny z kościoła pw. św. Michała Archanioła. Wniosek Bliźniacze klasztory: Węgrów i Rawa Ruska – wykorzystanie potencjału dziedzictwa historycznego zakonu Reformatów dla rozwoju turystyki i życia społeczno-kulturalnego w Polsce i Ukrainie, dotyczący odnowienia kościoła pw. Świętego Michała Archaniołai klasztoru reformatów w Rawie Ruskiej został wybrany do realizacji w ramach programu współpracy transgranicznej Polska – Białoruś – Ukraina 2014-2020.

SĄDOWA WISZNIA. SZPITAL PSYCHIATRYCZNY

W 1730 r. kasztelan lwowski Jan Siemieński i łowczy kijowski Franciszek Zawadzki ufundowali tu klasztor dla zgromadzenia oo. franciszkanów. Jego projekt wykonał nadworny architekt innego wielkiego przyjaciela reformatów, księcia Pawła Sanguszki, Paweł Antoni Fontana, który przyjechał z Rawy Ruskiej aby wyznaczyć miejsce budowy. Architekturę, niezwykle skromną - jak dla Fontany- można tłumaczyć zasadą zakonu niepozwalającej na cokolwiek zbędnego w budowlach. Budowę ukończono w 1741 r. W tym czasie dotarł tam brat Martynian Wolski, który w latach 1739-1741 brał udział w pracach przy wystroju wnętrza kościoła. W latach (1749-54) brat Martynian działał w klasztorze w Pilicy. We wnętrzach znalazły się freski i siedem wspaniałych ołtarzy. Małżonka Jana Siemieńskiego, Dorota, podarowała zakonnikom obraz św. Antoniego Padewskiego, który ozdobił największy z ołtarzy, poświęcony temu świętemu. W 1752 r. odnotowano pierwszy cud za wstawiennictwem św. Antoniego. Do kościoła zaczęli ściągać liczni pielgrzymi, szczególnie na odpust -13 czerwca. Pod koniec XVIII w. w Sądowej Wiszni spłonął kościół parafialny, a jego funkcję przejęła świątynia zakonna. Wielki pożar w 1858 r. zniszczył klasztor oraz kościół zakonny. Podczas I wojny światowej mieścił się tu rosyjski szpital wojskowy a część pomieszczeń została uszkodzona. Podczas wojny polsko-ukraińskiej ostrzał całkowicie zniszczył dach kościoła, w którym znajdował się polski punkt oporu. W 1930 r. do klasztoru pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny trafił, po operacji wyrostka robaczkowego, o. Narcyz Turchan. który do tego momentu był gwardianem w Pilicy. W 1934 r. wyjechał z Sądowej Wiszni do Pińczowa. Na początku II wojny klasztor znów został uszkodzony. Przez kilka lat pracowały w nim ss. felicjanki, które prowadziły sierociniec. Później Niemcy odebrali zakonnikom wszystkie pomieszczenia poza jedną celą. Do połowy 1942 r. gwardianem w Przemyślu i w Sądowej Wiszni był o. Atanazy Matlak*. Obowiązki gwardiana pełnił później o. Leon Osada*. Reformaci powrócili po wyzwoleniu ale we wrześniu 1945 r. wyjechali do Brodnicy, zabierając cudowny obraz św. Antoniego i kilka naczyń liturgicznych. W Sądowej Wiszni pozostała biblioteka i archiwum, których los jest nieznany. Wizerunek św. Antoniego wędrował wraz z zakonnikami po klasztorach w Wieliczce i Kazimierzu Dolnym n. Wisłą, aby w końcu zawitać do klasztoru franciszkańskiego w Brodnicy. Po ponownym otwarciu kościoła parafialnego w Sądowej Wiszni, w bocznym ołtarzu została umieszczona kopia obrazu Św. Antoniego z Brodnicy. Od roku 1970 w zabudowaniach klasztornych działa szpital psychiatryczny dla kobiet co spowodowało znaczne zmiany w obiekcie. Świątynia została podzielona na kondygnacje. Zniknęły ołtarz i freski. Sygnaturkę zdemontowano, okna w prezbiterium zamurowano, wybito natomiast nowe w ścianach bocznych. Wokół klasztoru zachował się stary mur z bramą, na frontonie której namalowane jest Serce Chrystusa.

*Zobacz wyżej: Lwów. Cerkiew pw. św. Jana Chrzciciela.

SOKOŁÓWKA. PAŁAC BRZOZOWSKICH

Rodzina Brzozowskich osiedliła się na Podolu w drugiej połowie XVIII w. po wejściu w posiadanie kilku wsi należących wcześniej do Koniecpolskich. Siedzibą rodową była Sokołówka. Dwór staropolski wybudowany na początku XIX w. przez Feliksa Brzozowskiego seniora, spłonął w 1811 r. i został odbudowany przed 1820 r. Zenon Belina Brzozowski w połowie XIX w. dobudował do lewego boku piętrowe skrzydło. W Sokołówce działały cukrownia, szkoła i szpital. Tu urodził się Karol Belina -Brzozowski (1846-1941). Rodzina Belina-Brzozowskich posiadała jedną z największych na Podolu kolekcji dzieł sztuki. Utracili swoje podolskie dobra w wyniku traktatu ryskiego (1921) i okrojenia przedrozbiorowych granic Polski. W Sokołówce w miarę dobrze zachowany pałac, park krajobrazowy i altana o wyglądzie rotundy na górce otrzymały szansę na drugie życie. W obrębie zespołu pałacowego, w którym do niedawna funkcjonowała szkoła, znajdują się również zabudowania gospodarcze oraz brama wjazdowa. Odnowienie tego pięknego zabytku, który mieszkańcy Sokołówki uznali za symbol wsi ma być prowadzone z obwodowego budżetu. Część pieniędzy na opracowanie dokumentacji przekazała Wiejska Rada Sokołówki. Rotunda w Sokołówce jest unikatową. Zazwyczaj takie rotundy mają siedem czy osiem kolumn, sokołowska ma sześć. Wieńczy ją półokrągłe sklepienie. Z dekoru zachowały się tryglify we fryzach doryckiego porządku. Do dziś pod ziemią zachowały się schody, możliwie, że kiedyś mieściły się na nich marmurowe płyty. 

STAROBIELSK. MONASTYR

Monaster powstał w 1862 r. W latach 1863–1870 wzniesiono cerkiew Świętej Trójcy, a w latach 1872–1899 główną świątynię monasterską – cerkiew Ikony Matki Bożej Wszystkich Strapionych Radość. Do wybuchu rewolucji w 1917 r. w tutejszym monastyrzemieściło się prawosławne seminarium duchowne. W 1917 r. rozstrzeliwano tu burżujów i zakonnice. Klasztor został zamknięty w 1920 r. Obiekt przejął starobielski partyjny komitet społeczny, który urządził tu kolonię pracy dla niepełnoletnich przestępców. W 1939 r.w monastyrze i dwóch cerkwiach zorganizowano obóz jeniecki dla oficerów i podchorążych Wojska Polskiego, wziętych do niewoli przez Związek Radziecki po zajęciu wschodnich obszarów Polski. Pierwszy transport jeńców przybył do Starobielska 28 września 1939 r. W budynku przy ul. Wołodarskiego umieszczono generałów a przy ul. Kirowa pułkowników i podpułkowników. Czterdziestu ośmiu Polaków zmarło w obozie starobielskim lub zostało zastrzelonych przy próbie ucieczki. Zostali oni pochowani na starym cmentarzu miejskim. W 1995 r. przeniesiono ich ciała na cmentarz czmirowski. Od 12 kwietnia 1940 r. jeńcy byli przez Woroszyłowgrad lub Wałujki przewożeni do Charkowa i tam rozstrzeliwani przez funkcjonariuszy Obwodowego Zarządu NKWD. Zamordowani jeńcy są pochowani pod Charkowem, na Cmentarzu Ofiar Totalitaryzmu w Piatichatkach. Z wszystkich jeńców tylko siedemdziesięciu dziewięciu uratowało się. W latach 1942-1943 w Starobielsku działał niemiecki obóz dla jeńców wojennych z Armii Czerwonej. Po wojnie w murach klasztoru znajdował się wydział zakładu budowlanego. W końcu, w 1992 r. klasztor został zwrócony wiernym. Obecnie trwa remont monastyru. 17 czerwca 2005 r. w obecności władz miejskich i rejonowych, delegacji Rodzin Katyńskich, Polonii i dyplomatów z charkowskiego Konsulatu Generalnego RP na murze klasztornym, od strony ulicy Kirowa, została odsłonięta tablica pamiątkowa ku czci żołnierzy więzionych w budynku przy ul. Kirowa, który dzisiaj znów należy do prawosławnego klasztoru żeńskiego. Jeńcami obozu byli ppor. Franciszek Kapuśniak i ppor. Jan Gumułka.

Cerkiew Ikony Matki BożejWszystkich Strapionych Radość 

Cerkiew Trójcy Świętej.

ZBARAŻ. ZAMEK ZBARASKICH

Zbaraż od 1434 r. był siedzibą rodu kniaziów Zbaraskich. Początkowo siedzibą rodu był zamek w Starym Zbarażu, zbudowany na wysokiej skale przez Dymitra Korybuta Zbaraskiego. Była to drewniana budowla obronna otoczona murem, w którym znajdowała się brama wjazdowa. Na polecenie Jerzego Zbaraskiego i Krzysztofa Zbaraskiego, w nowym miejscu, w odległości trzech kilometrów od starego zamku, Henryk van Peene z Flandrii zaprojektował fortyfikacje w typie palazzo in fortezza. Budowę nowego zamku rozpoczęto w 1620 r. a prace ukończono w 1626 r. Twierdza została zbudowana na planie kwadratu o boku 88 m. Do zamku, który był otoczony ziemnymi fortyfikacjami, prowadzi barokowa dwupiętrowa brama. W narożach usytuowano cztery bastiony o wysokości 23 m, z kazamatami i fosą o szerokości 20 m. W 1649 r. oblegali go bezskutecznie Kozacy co opisał Henryk Sienkiewicz w Ogniem i Mieczem. W czasie wojny z Turcją, latem 1675 r. polska załoga odparła dwa szturmy wojsk tureckich, po czym została zaatakowana od wewnątrz przez chłopów, którzy schronili się w zamku. 2 sierpnia chłopi poddali zamek pod warunkiem oszczędzenia życia jeńców. Turcy nie dotrzymali obietnicy i wszystkich wyrżnęli. Po odbiciu zamku ks. Dymitr Jerzy Wiśniowiecki naprawił uszkodzenia. W 1682 r. zamek przeszedł w ręce Potockich. W 1707 r. w czasie III wojny północnej i w 1734 r. w czasie wojny o sukcesję polską został zajęty przez Rosjan. W XVIII w. zamek w ruinie należał do Potockich, którzy na początku XIX w. sprzedali go Lubomirskim. W 1914 r. został poważnie uszkodzony przez Rosjan. Odbudowany został w 1935 r. przez polski Związek Oficerów Rezerwy. Po 1945 r. został częściowo zburzony. Obecnie mają w nim siedziby ukraińskie muzea: Muzeum Historyczno-Krajoznawcze, Muzeum Iwana Praszki oraz Muzeum Chleba. W Muzeum Historyczno-Krajoznawczym znajduje się portret Jerzego Zbaraskiego.

ZBARAŻ. KLASZTOR OO. BERNARDYNÓW

W roku 1627 zmarł Krzysztof Zbaraski. Jego brat, Jerzy Zbaraski, rozpoczął wówczas budowę kościoła i klasztoru oo. bernardynów. Po śmierci Jerzego prace kontynuowali spadkobiercy fortuny Zbaraskich, książę Janusz Wiśniowiecki z małżonką Eugenią Tyszkiewiczówną. Tam też, w roku 1637, w podziemiach kościoła został pochowany Janusz Wiśniowiecki, a później jego małżonka. Klasztor został zniszczony i ograbiony w czasie wojny polsko-tureckiej w 1675 r. Jego odbudowę przeprowadzili w XVIII stuleciu wojewoda kijowski Stanisław Potocki z żoną Heleną. Obecny zespół został wzniesiony z inicjatywy wojewody poznańskiego Stanisława Potockiego w latach 1746-1755 przy wsparciu innych rodzin magnackich i szlacheckich. W 1755 r. klasztor z kościołem św. św. Antoniego i Jerzego poświęcił biskup Antoni Erazm Wołłowicz. W roku 1788 obiekt ucierpiał podczas wielkiego pożaru miasta. Wkrótce został odremontowany i przejął funkcję kościoła parafialnego w miejsce spalonej świątyni. W latach I wojny światowej i wojny polsko-rosyjskiej klasztor i kościół doznały poważnych strat. Odremontowane zostały dzięki opatowi Danielowi Magońskiemu. Zakonnicy opuścili Zbaraż w 1945 r. Władze radzieckie zaadaptowały zabudowania klasztorne na szpital, a następnie ulokowały tam zakład produkujący półprzewodniki. Ojcowie bernardyni odzyskali zbaraski klasztor w roku 1990 r.

ŻÓŁKIEW. ZAMEK

Zamek został zbudowany w latach 1594-1610, za czasów hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego, najprawdopodobniej według projektu Pawła Szczęśliwego. Został założony na planie kwadratu o boku około 100 metrów, z czterema czworobocznymi wieżami na narożach, z których zachowały się trzy. Do jego wschodniej i północnej wieży przylegały odcinki miejskich murów obronnych. Od strony miasta do zamku prowadziła umieszczona symetrycznie czteropiętrowa wieża z bramą zdobioną herbem Lubicz od zewnątrz i tablicą fundacyjną od strony dziedzińca. Wewnątrz murów znajdowały się cztery dwutraktowe budynki połączone gankami bojowymi z wieżami. Na wprost bramy bramy znajdował się główny budynek pałacowy. Budowę prowadziła i nadzorowała żona hetmana. Zamek początkowo nosił cechy manieryzmu o weneckich, a także niderlandzkich źródłach. Zofia Żółkiewska wniosła Żółkiew w posagu Janowi Daniłowiczowi, którego córka wyszła za Jakuba Sobieskiego, ojca późniejszego króla Polski Jana III Sobieskiego. W latach 1685-1694, za czasów Jana III Sobieskiego, zamek przebudowano na rezydencję barokową. W tym czasie zbudowano przy prawym skrzydle kaplicę oraz dodano przybudówki z loggiami, które flankowały elewację ogrodową. Wnętrza, nową galerię i portyk kolumnowy z dwubiegowymi schodami zaprojektował prawdopodobnie Augustyn Locci. Kiedy w 1720 r. Maria z Wesslów Sobieska pogodziła się z Konstantym Sobieskim małżonkowie zamieszkali w Żółkwi. Konstanty zmarł w roku 1727, a w wyniku intryg jej szwagra, Jakuba Sobieskiego, Maria Józefa opuściła Żółkiew. Po 1740 r. hetman wielki litewski Michał Radziwiłł, zwany Rybeńko, przebudował wnętrza w stylu rokoko, rozbudował krużganki tak, że ciągnęły się na dwu piętrach wzdłuż całego boku naprzeciw wjazdu. W 1753 r. odbudowano spalone wieże, pomarańczarnię i oficynę a na frontowych schodach postawiono nowe rzeźby, wśród których znalazł się pomnik króla Jana III Sobieskiego. W 1772 r. zamek przejęli Austriacy, a w 1787 r. kupił go na licytacji Adam Józefowicz-Hlebnicki. W połowie XIX wieku Artur Głogowski rozebrał część zabudowań m.in. kaplicę i sąsiadującą z nią wieżę, krużganki oraz wielkie schody. W późniejszych latach obiekt był kilkakrotnie przebudowywany dla potrzeb różnych instytucji. W 1915 r. zamek został spalony przez Rosjan. W okresie II Rzeczypospolitej, w latach 1928-1931, były tu koszary wojskowe, potem Gimnazjum im. Stanisława Żółkiewskiego i więzienie grodzkie w jednej z baszt. W 1936 r. odbudowano 7 komnat. Od końca września 1939 r. kwatery i więzienie w zamku urządziła Armia Czerwona. Prace restauratorskie podjęto w latach 70. XX w., a po powstaniu państwa ukraińskiego rozpoczął się remont zamku prowadzony do dziś. W części zamkowych pomieszczeń znajduje się muzeum.