Pałac Moesów w Choroszczy

Mamy w naszej gminie dwa pałace użytkowane niegdyś przez rodzinę Moesów. Myślę, że z zainteresowaniem przeczytacie Państwo informacje o kolejnej rezydencji związanej z tą rodzina, o pałacu w Choroszczy położonej niedaleko Białegostoku.

Pałac w Choroszczy.Widok od frontu

Pałac w Choroszczy.Widok od strony parku

Pierwotny pałac w Choroszczy pełnił rolę letniej rezydencja hetmana Jana Klemensa Branickiego, jednego z największych osiemnastowiecznych polskich magnatów, którego główna siedziba znajdowała się kilkanaście kilometrów dalej, w Białymstoku. Rezydencja powstawała wieloetapowo od pierwszych lat XVIII w., budowana na sztucznej wyspie. W 1804 roku spadkobiercy Izabeli Branickiej dokonali pierwszego podziału schedy po Branickim, w wyniku czego Choroszcz dostała się Janowi Potockiemu. W 1811 roku, na mocy kolejnego podziału dobra te przypadły Mariannie z Potockich, żonie Tadeusza Mostowskiego, a później przeszły na ich córkę Pelagię, żonę Aleksandra Komara. W tym czasie rozpoczął się upadek rezydencji. Miasto i folwark puszczono w dzierżawę a pozbawiony wyposażenia i uszkodzony podczas powstania listopadowego pałac stał pusty. W jednej z oficyn założono manufakturę sukienniczą. W roku 1840, po wprowadzeniu przez władze carskie granicy celnej między Królestwem Polskim a Rosją, bracia Christian August i Fryderyk Karol Moesowie, zamierzając ominąć utrudnienia w handlu postanowili przenieść produkcję ze Zgierza na przygraniczne tereny już po rosyjskiej stronie. Zainteresowali się wówczas położoną pod Białymstokiem Choroszczą, która miała dogodne połączenie kolejowe z handlowymi centrami Rosji i położoną była nad rzeką stanowiąca źródło czystej wody, niezbędnej do wielu procesów produkcyjnych. Fryderyk Karol w imieniu braci podpisał z pełnomocnikiem hrabiego Komara umowę dzierżawy która przewidywała możliwość przedłużenia równoczesnie nie dając właścicielowi majątku prawa do wcześniejszego jej wypowiedzenia. Transakcja została prawdopodobnie sfinansowana dzięki posagowi, który do rodzinnego majątku wniosła żona Christiana Augusta. Wkrótce w Choroszczy powstała wielka osada fabryczna. Północno-zachodnią część dawnego założenia pałacowego i folwarku zajęły zabudowania fabryczne. W części południowej powstało osiedle robotnicze ze szkołą elementarną z wykładowym językiem niemieckim, sklepami i zborem ewangelickim. Niewielki budynek pałacowy służył jako mieszkanie rodziny Moesów. Na pomieszczenia biurowe i mieszkania urzędników fabrycznych przeznaczone zostały dawne pawilony gościnne. W oficynach zainstalowano 16 krosien napędzanych kieratem. Po obu stronach dziedzińca stanęły dwa trzypiętrowe budynki tkalni a nad przecinającą posiadłość rzeką Horodnianką postawiono farbiarnię i suszarnię. Nie wiadomo kiedy przebudowany został budynek pałacu. Prawdopodobnie inicjatorem rozbudowy pałacu oraz zmiany aranżacji jego otoczenia był najstarszy syn Christiana Augusta, Carl August I, który w 1859 roku rozpoczął praktykę w fabryce w Choroszczy a w 1864 roku został jej dyrektorem. Rozbudowa nastąpiła pomiędzy rokiem 1849, kiedy zakład mieścił się już w sześciu murowanych budynkach oświetlanych gazem otrzymywanym z żywicy drzewnej a rokiem 1863, kiedy pałac, już w nowej formie, został uwieczniony przez zmarłego 21.XI.1863r. białostockiego malarza Michała Kuleszę.

 Obraz M.Kuleszy

Prawdopodbnie miało to jednak miejsce dopiero kilka lat po pierwszej dacie bo w 1850 roku główny budynek fabryki spłonął doszczętnie i Christian August Moes musiał zaangażować wiele sił i środków w jego odbudowę. Przed przystąpieniem do prac budowlanych zasypano z trzech stron kanały otaczające polozony na wyspie pałac, łącząc ją z terenem fabryki. Budynek pałacowy został rozszerzony. Od strony wschodniej i zachodniej dodano po trzyosiowym ryzalicie, zakończonym szczytem, położono nowy dach i zmieniono detale architektoniczne m.in. usuwając herb poprzedniego właściciela.

Porównanie pałacu Branickiego (na dole) i Moesa (u góry)

Oprócz części mieszkalnej w pałacu znajdowały się nadal biura fabryczne. Zmian wymagał wewnętrzny układ komunikacyjny jednakże zachowano w nim pierwotną sień ze schodami, oświetloną przez postać trzymającego latarnię murzyna.

Latarnia oswietlajaca sień.

Jedyny element z czasów Moesów zachowany w obecnym wystroju pałacu

W jednej lub dwóch salach pozostawiono złocone, ciemne obicia z chińskiego jedwabiu i kilka malowideł olejnych nad drzwiami. Dawny ogród francuski nabrał charakteru parku krajobrazowego. Niektóre alejki zarosły dziką roślinnością. Kolejną fazę rozbudowy pałac w Choroszczy przeszedł w końcu XIX wieku. Powiększono wówczas budynek od strony wschodniej, zakłócając symetryczną dotychczas bryłę budynku. Od frontu znajdował się podjazd biegnący wokół okrągłego trawnika, z umieszczoną pośrodku latarnią. Przed głównym wejściem do budynku usytuowany był okrągły kwietny gazon, z fontanną w kształcie postaci kobiecej. Pałac oddzielało od pozostałych zabudowań niskie ogrodzenie z metalowych prętów, przy którym rosły kasztanowce. Od strony ogrodu budynek został powiększony o przeszkloną werandę, pełniącą zapewne rolę oranżerii. Być może przylegała ona do obszernej sala, w której urządzano rozmaite imprezy.

Widok pałacu o strony parku

Kanały... 

... i mostek w parku pałacowym

Pozostałości alei parkowych

W związku z przeprowadzoną rozbudową dokonano również zmiany kształtu otworów okiennych w bocznych ryzalitach a cały budynek pokryto nowym dachem. W najstarszej części budynku pozostały dawne barokowe żeliwne balustrady schodów głównych i tarasowych. Brzegi kanałów i aleje na osi założenia obsadzono świerkami. Wytyczono nowe ścieżki. Przez kanały przerzucono ułatwiające komunikację mostki. Na wyspie stanęła nowa altanka o ażurowej konstrukcji zastępując stara nawiązujaca do chińskiej architektury. Po wschodniej stronie drogi dojazdowej do pałacu znajdowało się gospodarstwo rolne, łąki i pastwiska dla koni pociągowych. W 1892 roku za wschodnią oficyną zbudowano nową stajnię, w kształcie czworoboku, dekorowaną geometrycznym wzorem z cegieł i dwiema rzeźbami głów końskich.

 Stajnia

Po zachodniej stronie drogi dojazdowej stały zabudowania fabryczne, które ulegały zmianom. Niektóre stare budynki ulegały rozbiórce, na ich miejscu stawały nowe, okazalsze. Ściany wykonane były z cegły, nietynkowane, ozdobione geometrycznymi wzorami z kolorowej cegły. W podobnym stylu zbudowano budynków mieszkalne, szkołę i kościoł ewangelicki.

Dwa widoki fabrycznej zabudowy Choroszczy na przełomie XIX i XX wieku

Kolejne fotografie przedstawiają zachowane zabudowania pofabryczne

Kres świetności Choroszczy położyła I wojna światowa. W 1915 roku część urządzeń, surowców i gotowej produkcji wywieziono w głąb Rosji. Zniszczony zostal pałac, pawilony, oficyny i część budynków fabrycznych. Po zakończeniu wojny podjęto nieudane proby wznowienia produkcji włókienniczej, po których teren fabryki przekazany został na potrzeby szpitala psychiatrycznego. Podczas prac remontowych rozebrano oficyny, zachodni pawilon i partie boczne pałacu. Reszta budynku zniszczała do wybuchu Ii wojny światowej. Po wojnie kolejne przebudowy i rozbudowy szpitala doprowadzily do dewastacji parku. Na początku lat sześćdziesiątych rozpoczęto odbudowę pałacu w oparciu o XVIII- wieczne rysunki przedstawiające pałac Jana Klemensa Branickiego. W 1973 r. otwarto Muzeum Wnętrz Pałacowych. 18 budynków dawnej fabryki wpisanych zostało do rejestru zabytków.