Militarne pradzieje

Nieznane są początki zamku Pilcza dzisiaj znanego bardziej pod nazwą zamek Smoleń. Nie zachowały się żadne wiarygodne źródła określające osobę założyciela i chociażby przybliżony czas budowy pierwszego obiektu obronnegow tym miejscu. Pilica jako miejscowość została po raz pierwszy zanotowana w 1329 roku (jako Pilcia) w dokumencie wymieniającym Jana z Pilicy (Johannes de Pilcia). Pierwsza wzmianka wymieniająca zamek Pilcza pochodzi z 1396 roku i dotyczy burgrabiego zamkowego. Zachowane mury najstarszej części zamku pozwalają datować jego budowę na połowę XIII wieku. Domniemany poprzednik, drewniany gród, którego reliktów jednak nie odkryto, nie był jedynym umocnionym obiektem w okolicy. W pobliżu zamku Pilcza istnieją ślady trzech wcześniejszych, kamienno-ziemnych, założeń obronnych pochodzących z XIII i początków XIV wieku: w Skałach Zegarowych, na Górze Biśnik oraz na Górze Grodzisko Pańskie. Wszystkie te założenia zostały zniszczone przed połową XIV w. Na wierzchołku Góry Grodzisko Pańskie znajdują się relikty grodu. Osada na Grodzisku Pańskim istniała przez dłuższy okres czasu i najprawdopodobniej była pierwsza istniejąca w tym rejonie. Po ostatnich badaniach stwierdzono występowanie kilku wałów odcinkowych otaczających kilka majdanów wśród których istniała zabudowa mieszkalna i gospodarcza. Ludność zajmowała się rogownictwem, kowalstwem,metalurgią i innymi rzemiosłami przydomowymi. Obiekt funkcjonował w okresie od 2 poł. XIII w. do 1 poł. XIV w. Jego zniszczenie nastąpiło w  wyniku gwałtownego pożaru na przełomie XIII i XIV wieku a po pożarze nie został już odbudowane. Na wierzchołku Skał Zegarowych w Dolinie Wodącej można dostrzec ślady niedokończonego założenia obronnego z wałami. Stanowisko było weryfikowane wykopaliskowo przez B. Muzolfa i wydatowane na przełom XIII i XIV w. Z faktu niedokończenia umocnień na Skałach Zegarowych wnioskować można o krótkotrwałym okresie ich użytkowania. Zachowały się jedynie ślady ziemnych wałów i zbiornika na wodę. Być była to siedziba funkcjonująca w okresie pomiędzy zniszczeniem założenia na Grodzisku Pańskim a zasiedleniem murowanego zamku dla którego za korzystniejszą uznano obecną lokalizację. W trakcie badań prowadzonych w latach 1993/1994 pod kierownictwem B. Muzolfa na skale Biśnik w wykopach stwierdzono przemieszane warstwy zawierające wielokulturowy materiał zabytkowy. Najliczniej występowały tu elementy średniowieczne z 2 poł. XIII w. i z pocz. XIV w. Autor badania nie wyklucza, że na Skale Biśnik istniało niegdyś niewielkie założenie wieżowe na ostańcu, po którym to założeniu na szczycie skały znajduje się zagłębienie. Dowodem na to byłby fakt natrafienia w tym zagłębieniu na duże ilości polepy z odciskami żerdzi- być może pozostałości po strażnicy wojskowej z XIII-XIV wieku. Znaleziono tu ślady wytopu żelaza z pobliskich złóż rudy darniowej. Na szczególną uwagę zasługuje brązowa lub miedziana, ażurowa aplikacja w formie tarczy gotyckiej w polu której umieszczono wspiętego lwa w koronie. Znaleziono tu liczne fragmenty ostróg z gwiaździstym bodźcem datowane na 4 ćwierć XII w. do 2 połowy XIV w. Odkopano również dwa fragmenty strzemion datowanych na wiek XII i początek wieku XIV. Na szczególną uwagę zasługują dwa rzadko spotykane w Polsce wędzidła z pobocznicami. W jednym przypadku pobocznice zakończone są stożkowatymi zgrubieniami a w drugim płaską stylizowaną rozetką. Można jedynie mieć pewność co do obcego ich pochodzenia od ludów koczowniczych. Liczne są znaleziska podków i ich fragmentów,różnych odmian sprzączek i zaczepów ostróg oraz metalowych elementów uprzęży końskiej pochodzących prawdopodobnie ze zorganizowanej hodowli z okresu od 2 połowy XIII wieku do XIV wieku. Znaleziono tu również noże, sierpy, groty bełtów i strzał, klucze, okucia, krzesiwa, fragmenty ceramiki a wśród ceramiki natrafionoo na znaki garncarskie umieszczane na dnach naczyń oraz na ceramikę francuską z zielonkawą i oliwkową polewą. Niewykluczone jest współistnienie wieży obronnej na Biśniku i osady na Grodzisku Pańskim. Z opisów wyłania się hipotetyczny obraz ośrodka hodowli i uzupełniającego go ośrodka kowalstwa produkującego wyposażenie i być może uzbrojenie z miejscowych pokładów rudy darniowej. Nie można jednak wykluczyć, że umocnienia na Biśniku powstały po zniszczeniu obiektu na Grodzisku Pańskim jako tymczasowe zabezpieczenie prowadzonej w tym rejonie działalności wytwórczej i hodowlanej. Pokłady rudy darniowej w okolicach Strzegowej eksploatowane były jeszcze za czasów Pileckich.

Istnienie wymienionych założeń zaowocowało hipotezą, że wokół dzisiejszego Smolenia miał funkcjonować silny system obronny składający się z zamku Pilcza i trzech sąsiadujących obiektów obronnych. Utrzymywanie trzech czy czterech położonych blisko siebie obiektów  nie mających możliwości wzajemnego wspierania się w działaniach obronnych byłoby jednak działaniem nieracjonalnym ze względu na rozdzielenie sił między obiekty, które łatwo jest izolować a to przemawia przeciwko hipotezie. Należy przyjąć, że wspomniane cztery obiekty obronne nigdy w komplecie nie funkcjonowały w jednym czasie. Moim zdaniem,w niemożliwej dzisiaj do odtworzenia kolejności współpracowały one z trzonem obrony, który stanowił gród a potem zamek Pilcza, przejmując lub uzupełniając, w większym lub mniejszym stopniu, jego rolę na czas odbudowy po kolejnych zniszczeniach.

Nie ma również jednoznacznych przekazów historycznych określających militarną historię zamku do XV wieku. O tym, że dochodziło tutaj do starć może świadczyć zapis dokonany przez XIX-wiecznego właściciela zamku, Romana Hubickiego:

W roku 1845 zajęło mnie od strony południa miejsce pod samym murem ,niedostępnymi cierniami głogiem zarosłe; kazałem je oczyścić, w niektórych miejscach na dwa łokcie wgłąb ziemię poruszyć dla zrównania go pod uprawę wina; tu natrafiłem na mnóstwo kości ludzkich w proch się rozsypujących, wykopano wiele ostróg, toporków, strzemion i różnego kształtu żelaziwa wyrobionego ale wszystko w zupełności rdzą przejętej w znacznej ilości strawione.

Jest wiele niepotwierdzonych dokumentami hipotez odnoszących się do militarnych dziejów pilickiej warowni.

Rok 1098

Pod Pilicą miało dojść do ugody między Władysławem Hermanem i jego synami, w konflikcie, którego podłożem była zbytnia uległość władcy wobec palatyna Sieciecha, faktycznie sprawującego władzę. Według nieudokumentowanej zachowanymi zapisami legendy herbowej to Sieciech, uważany za protoplastę rodu Toporów, względnie jego synowie, mieli założyć zamek Pilcza. Hipoteza ta, nie poparta żadnymi dokumentami, była popularna w XIX. Wieku. Wspomniany Roman Hubicki zanotował:

 Jest podobieństwo, że Sieciech Iszy za Bolesława Chrobrego hetman wielki i wojewoda krakowski, był właścicielem Pilcy, a po nim odziedziczył tę majętność Sieciech 2gi, także hetman i pogromca Zbigniewa za Władysława Hermana. […] Wielkie jest podobieństwo, że jeden z Sieciechów byt założycielem zamku pileckiego, z swej niedostępności wówczas obronnego, bo obydwa będąc hetmanami i poskromicielami najeźdźców ziemi polskiej i swawoli przemożnych panków, czuli potrzebę w blizkości granic szląskich i Morawy, wznieść obronny zamek, dla ochrony od napadów.

Według Długosza spotkanie Władysława Hermana z synami miało miejsce w pobliżu Żarnowca gdzie wojsko Bolesława i Zbigniewa rozbiło obóz: ponieważ tam zatrzymał się ze swym dworem książę Władysław. Spór też miedzy ojcem a synem zaczęto rozstrzygać nie orężnie - każdy bowiem odżegnywał się od tego haniebnego czynu - ale przez wymianę poselstw. A wiadomo było. że głównym przedmiotem sporu jest żądanie, by ojciec, książę Władysław, odsunął od siebie wojewodę krakowskiego Sieciecha i żeby pozbawił go zamków i warowni. Dotychczas bowiem obawiał się go ponieważ bogate nadania ubliżające jego godności i zagrażające jego synom, wprawiały w jeszcze większą pychę już z natury zarozumiałego [Sieciecha]. [Zapewniają], że nie występują z wrogimi zamiarami oraz że okażą Ojcu pełny szacunek w sprawach publicznych i w życiu publicznym. Przybyli jako mściciele swego śmiertelnego wroga Sieciecha. wyznaczającego cenę na ich głowy (kiedy nie mógł ich pozbawić życia) i że blaaają ojca. by podstępu i przewrotności Sieciecha. które doprowadziły państwo niemal do zguby, nie oceniał wyżej niż szczerą wierność oraz oddanie synów i innych uczciwych ludzi. [Proszą też], by piecze nad zamkami polskimi powierzył raczej synom, którzy mają być jego następcami, niż Sieciechowi. Książę Władysław ustępując po namyśle tym i innym słusznym wywodom, za usilną doradą biskupów i duchowieństwa zgromadzonych tam dla zażegnania ogólnych niesnasek, natychmiast usuwa od siebie Sieciecha i pod przysięga zobowiązuje się, że [już] nigdy go nie dopuści do sprawowanego pierwotnie urzędu i władzy . Synowie, złożywszy broń zbliżają się do ojca i pokornie, oddawszy mu należyty hołd. jednają się z nim nawzajem. Znając, nieukrywaną w „Kronikach”, niechęć Długosza do Elżbiety z Pilczy nie można odrzucić celowego pominięcia nazwy Pilcza w kronikarskim zapisie. Pilicy nie ma w ówczesnym wykazie parafii „Liber Benficiorum...”, autorstwa Długosza, chociaż są wymienione pobliskie Giebło, Strzegowa i Kidów.

Rok 1144

28 października 1138 zmarł ojciec Władysława II – Bolesław III Krzywousty dzieląc Polskę w swojej ostatniej woli pomiędzy synów. Odtąd władzę zwierzchnią w kraju miał sprawować każdorazowo najstarszy potomek Bolesława III. Władysław II oprócz dzielnicy senioralnej (obejmującej Małopolskę, wschodnią Wielkopolskę i Kujawy) otrzymał Śląsk, jako dzielnicę dziedziczną, oraz zwierzchność nad Pomorzem. W przyszłości miał wydzielić księstwo sandomierskie dla najmłodszego brata, Henryka, po osiągnięciu przez niego wieku sprawnego. Młodsi bracia Bolesław IV Kędzierzawy Mazowsze i Mieszko III Stary zachodnią Wielkopolskę z Poznaniem. Macocha, Salomea z Bergu, jako oprawę wdowią otrzymała w dożywocie, łęczyckie. Testament Bolesława III nie regulował kwestii uposażenia jego najmłodszego syna, Kazimierza II, urodzonego już po śmierci ojca. Władysław II z pewnością zamierzał w krótkim czasie zjednoczyć Polskę. Do pierwszego konfliktu z Salomeą i juniorami doszło w 1141 kiedy księżna bez wiedzy i zgody seniora zwołała do Łęczycy zjazd możnych aby rozstrzygnąć kwestię zamążpójścia najmłodszej córki Krzywoustego Agnieszki. Małżeństwo to miało umożliwić znalezienie sojusznika w konflikcie z seniorem. Kandydatem na zięcia miał być któryś z synów Wsiewołoda II Olegowicza, władcy Kijowa. Dzialania polityczne Władysława II spowodowały, że książę kijowski zrezygnował z układu z Salomeą i juniorami, a na dodatek rok później wydał swoją córkę Zwienisławę za najstarszego synaWładysława II - Bolesława Wysokiego. Posiłki z Rusi Kijowskiej przydały się już Na przełomie lat 1142 i 1143 Władysław zdecydował się uderzyć na dzielnice braci. Jego zwycięstwo było bezdyskusyjne. Wsparty sojuszami z Rusią, Czechami i Cesarstwem wspaniałomyślnie pozostawił przyrodnich braci na ich dzielnicach. 27 lipca 1144 zmarła Salomea z Bergu. W myśl testamentu Krzywoustego, po jej śmierci, zarządzane przez nią Łęczyckie miałozostać włączonedo dzielnicy senioralnej. Kolejny raz sprzeciwili się juniorzy -Bolesław Kędzierzawy i Mieszko Stary -którzy chcieli zagarnąć sporną dzielnicę, być może jako uposażenie dla najmłodszego Henryka. Władysław II wysłał swoje oddziały przeciwko wojskom Bolesława. Niespodziewanie doznały one klęski z rąk wojewody mazowieckiego Wszebora. Według niektórych kronikarzyw 1144 r. istniał drewniany zamek Pilcza. W roku tym miało dojść do bitwy w pobliżu Pilczy, między wojskami Władysława II Wygnańca a wojskami jego braci: Bolesława i Henryka, w której Władysław II został pobity. Legenda mówi, że Rusini, którzy posiłkowali Władysława II, sromotnie go opuścili i schronili się na górze porosłej gęstym lasem, zwanej odtąd Górą Ruską. Pokonany Władysław odwołał się do pomocy Wsiewołoda II Olegowicza. Przybycie Rusinów odwróciło losy konfliktu. Władysław przyłączył ziemię łęczycką do dzielnicy senioralnej. Musiał jednak oddać Rusinom, w zamian za pomoc, należący wcześniej do Polski gród w Wiznie. Na początku 1146 Władysław zdecydował się na samodzielną rozprawę z braćmi. Zajął Mazowsze i zmusił Bolesława oraz Mieszka do wycofania się do Poznania. Tam jednak poniósł klęskę w wyniku buntu możnych w innych dzielnicach. Po ich stronie opowiedział się kościół. Metropolita gnieźnieński Jakubem ze Żnina, wobec odmowy seniora zakończenia konfliktu, nałożył na niego ekskomunikę. Książę wraz z żoną Agnieszką Babenberg i synami musiał ratować się ucieczką za granicę na dwór swojego imiennika, Władysława II, w Pradze, który odesłał go do króla Niemiec Konrada III. Władysław złożył mu hołd i zwrócił się o pomoc w odzyskaniu tronu. Wyprawa przeciwko juniorom ruszyła w 1146, jednak zakończyła się fiaskiem. Książę podjął wraz z żoną bezskuteczne starania u papieża o zmianę swojego losu. Wprawdzie decyzja Rzymu była korzystna, a legat papieski Gwidon rzucił na juniorów i przychylny im episkopat polski klątwę kościelną, jednak wobec braku siły, która mogłaby te postanowienia wyegzekwować, położenie Władysława nie zmieniło się.

Około roku 1230

W 1217 r. Henryk Brodaty, książę wrocławski, zawarł sojusz z Leszkiem Białym i Władysławem Laskonogim. W latach 1222 i 1223 zorganizował wspólnie z Leszkiem wyprawy przeciw pogańskim Prusom. Tymczasem, niespodziewanie w 1225 r. Henryk Brodaty podjął próbę zbrojnego opanowania Krakowa, która zakończyła się niepowodzeniem. Leszek Biały, wspierany przez Konrada Mazowieckiego, obronił stolicę. Wkrótce przeciwnicy ponownie znaleźli się w tym samym obozie politycznym. W 1227 r. w Gąsawie Leszek Biały został zabity a Henryk I Brodaty ciężko ranny. W 1228 r. możni, krakowscy wybrali Laskonogiego, który zajęty walkami w Wielkopolsce z Władysławem Odonicem, powierzył władzę w Krakowie Henrykowi I Brodatemu. Ten umocnił kilka zamków w pobliżu Krakowa. Pretensje do korony rościł również brat Leszka Białego -Konrad Mazowiecki, który zaatakował Małopolskę. Henryk Brodaty odparł wojska mazowieckie spod Krakowa. Konrad Mazowiecki postanowił osiągnąć swój cel podstępem. W 1229 r. spotkał się w Spytkowie z Henrykiem. W trakcie spotkania pojmał go i wywiózł na Mazowsze. Po uwięzieniu konkurentaobjął władzę w dzielnicy krakowskiej. Kiedy syn Brodatego, Henryk Pobożny przygotowywał wyprawę wojenną aby oswobodzić ojca, uprzedziła go matka Jadwiga, która wymusiła uwolnienie męża pod warunkiem zrzeczenia się prawa do Małopolski. W nieznanych okolicznościach Henryk Brodaty ponownie objął dzielnicę małopolską, mimo że żył jeszcze Władysław Laskonogi. Henryk Brodaty cieszył się poparciem możnych krakowskich, którym pozostawił dużą swobodę w sprawach wewnętrznych, czynił dla nich nadania i udzielał zgody na lokacje wsi na prawie niemieckim. W 1231 r. zmarł Władysław Laskonogi, a Konrad Mazowiecki zrzekł się Małopolski. Wkrótce władza Henryka objęła większość ziem Polski. Rządził na swym dziedzicznym Śląsku wrocławskim. Sprawował rządy opiekuńcze w księstwach: opolskim i sandomierskim a w 1234 r. poparty przez zbuntowane przeciw Odonicowi rycerstwo wielkopolskie, opanował większą część tej dzielnicy.Zarząd nad nią zlecił synowi, Henrykowi Brodatemu.W 1236 r. Henryk popadł w konflikt z biskupem wrocławskim i został ekskomunikowany. Ekskomunika została zawieszona, jednak zmarł w 1238 r. pod klątwą.

Lata 1241-43

Oddziały tatarskie (mongolskie) najeżdżają ziemię sandomierską, krakowską i śląską. 9 kwietnia 1241 w bitwie pod Legnica ginie Henryk Pobożny. Po jego śmierci możnowładcymałopolscy powierzyli ziemię krakowską Bolesławowi Rogatce (zwanego Łysym), nieletniemu synowi Henryka. Księżna-wdowa Anna obejmuje rządy regencyjne w imieniu syna Bolesława Rogatki (zwanego Łysym). W imieniu Bolesława, który nie zdążył przybyć osobiście do Małopolski, rządy sprawował w tym czasie Klemens z Ruszczy. Bolesław Łysy podchodzi pod Kraków i nie może zdobyć obwarowań. Próba odbicia zamku krakowskiego z rąk zwolenników Konrada kończy się porażką.Nadchodzi roszczący sobie prawo do rządów w ziemi krakowskiej, Konrad Mazowiecki wspierany przez synów. 10 lipca zajmuje Kraków.Przyłączył się do niego domniemany przodek Ottona z Pilczy, Żegota z Toporów ze swą drużyną i odebrał zamki zajęte przez Klemensa z Ruszczyna rzecz Bolesława Rogatki. Hipotetyczna linia genealogiczna między Żegotą a Ottonem wygląda następująco: Zaklika - Żegota Topór - Otton Żegocic - Jan z Pilczy - Otto z Pilczy. Zwolennicy Bolesława, dowodzeni przez wojewodę krakowskiego Klemensa z Ruszczy, wycofują się do warowni w Skale.Został on wzniesiony przez księcia śląskiego Henryka Brodatego. (Relikty tego założenia znajdują się na wzgórzu Kocica w Sułoszowej, odległym ok. 800 m. od zamku Pieskowa Skała). Na przełomie lat1241/1242 Konrad Mazowiecki odbiera zamek w Skale i przyjmuje przyrzeczenie wierności od Klemensa z Ruszczy, który poddał się widząc, że nie może liczyć na pomoc ze strony Bolesława Łysego. Zamek zostaje spalony a rycerstwo krakowskie złożyło przysięgę wierności. Konrad Mazowiecki rozdzielił między rycerstwo urzędy i uposażenia. Nie zyskał jednak faktycznego poparcia możnych krakowskich, którzy w 1243 powołali na tron krakowski Bolesława Wstydliwego. W wieku siedemnastu lat został on księciem krakowskim, jednak aż do śmierci matki pozostawał pod jej silnym wpływem. Tego samego roku Konrad mazowiecki próbował odzyskać panowanie nad Krakowem i zaatakował Bolesława.Wsparty przez rycerzy Mazowsza i Kujaw, posiłki pruskie i litewskie oraz przysłanych mu przez księcia pomorskiego Świętopełka rycerzy pomorskich, zajął dzielnice: krakowską i sandomierską oraz wszystkie zamki i warownie na tych terenach. Lokalni przywódcy dobrowolnie poddawali się jego władzy przekonani, że Bolesław Wstydliwy już nie wróci. 25 maja 1243 doszło do bitwy pod Suchodołem między wojskami siłami Małopolan, pod dowództwem Klemensa z Ruszczy, wspartych posiłkami węgierskimi, a oddziałami Konrada Mazowieckiego. W wyniku zwycięstwa Bolesław Wstydliwy odzyskał panowanie nad księstwem krakowskim. W 1246 Konrad Mazowiecki wraz z synem Kazimierzem, wsparty posiłkami litewskimi i opolskimi ponownie zaatakował Małopolskę. W bitwie pod Zaryszowem wojska Bolesława Wstydliwego zostały pokonane. Książę małopolski stracił Lelów, jednakże Kraków i Sandomierz udało się obronić. Jesienią wojska Bolesława odbiły Lelów.

W lokalnej tradycji przetrwała opowieść, która głosi że studnię zamkową na zamku Pilcza (w Smoleniu)wykopali Tatarzy wzięci do niewoli. Najazd tatarski z roku 1241 nie ominął ziemi lelowskiej. W roku 1287 Pilica znalazła się na szlaku trzeciego najazdu tatarskiego. Roman Hubicki wymienia miejsce zwane Tatary położonym w porębie Czerny w lesie złożenieckim od granicy bydlińskiej, w którym miał znajdować się obóz tatarski.

W okresie jego sporów z Konradem Mazowieckim toczonych pomiędzy 1230 a 1231 rokiem miało dojść do potyczki w okolicach dzisiejszego zamku Pilcza. Jakiś drewniany obiekt obronny miał został zniszczony w 1241 roku podczas najazdu Tatarów lub kilka lat wcześniej w l. 1230-38 podczas walk o tron krakowski toczonej pomiędzy Henrykiem Brodatym księciem wrocławskim, a księciem mazowiecko-kujawskim Konradem o spadek po Leszku Białym. Wiele wskazuje na to,że zapis ten dotyczy Grodziska Pańskiego.

Lata 1291 -1305

Król Czech Wacław II Przemyślida opanował Małopolskę. Zajmując Kraków, wypędził z tej dzielnicy księcia Władysława Łokietka. W roku 1300 Wacław został koronowany w Gnieźnie na króla Polski, a w 1303 r. poślubił Ryksę, córkę zamordowanego króla Polski Przemysła II. Według kronikarza M. Stryjkowskiego, piszącego ok. 1580 r.. Władysław Łokietek, w latach 1304-1305, w czasie walk prowadzonych z pomocą wojsk węgierskich, miał odbić z rąk czeskich zamek Pelciszka oraz Lelów i Wiślicę. Z kroniki Stryjkowskiego przez Gwagnina przywłaszczonej, wyczytuję: że Wacław król czeski dobijając się o koronę polską z Władysławem Łokietkiem, w roku 1300 zdobył zamki; lelowski, pilecki i wiślicki. Wzmianka o tem tego kronikarza, nie jest bezzasadna; albowiem po dziś dzień utrzymuje się miejscowa tradycja, czyli gminne podanie, że ten zamek podczas wojen był burzony i naprawiany; to jeszcze na szczątkach murów spostrzegać się daje, bo naprawa cegłą muru ze skał pierwotnie wystawionego,kasowanie okienek a dawanie okien, są widoczne, a wykopywane wkoło zamka ostrogi, podkowy, kości ludzkie, grosze pragskie i róine dawnych kształtów żelaziwa, naprowadzają na to mniemanie, te zamek ton był oblegany i dobywany.[…] Zamek Pelciszka był utożsamiany przez historyków z zamkiem Pilcza w Smoleniu, jednak obecne ustalenia historyków mówią, że chodzi o warownię Pełczyska (Pelciszka) w Ziemi Sandomierskiej. Roman Hubicki opisując znalezione w pobliżu zamku wymienione na początku artykułu militarne relikty zanotował jednak: Między innemi znaleziono jeden pieniądz zupełnie zczerniały, a po odczyszczeniu, okazał się tak wybitny odcisk grosza praskiego za Wacława króla czeskiego odbitego.

Militarna prahistoria Pilicy nadal pełna jest niejasności, które raczej na zawsze pozostaną zagadkami, chyba, że nowe odkrycia archiwalne lub archeologiczne rzucą nowe światło na to zagadnienie. Jest to mało prawdopodobne ale wykluczyć takiego biegu wypadków nie można: Archeologiczna sensacja >>>