Między sercem a portfelem
O Pilicy » Legendy-Opowieści-Tajemnice » Między sercem a portfelem
Stanisław Dąmbski z Lubrańca herbu Godziemba był synem Antoniego Józefa (1706-1771), wojewody brzesko-kujawskiego i Anny Karoliny Lubomirskiej, córki Jerzego Aleksandra Lubomirskiego, wojewody sandomierskiego. W 1761 roku został pułkownikiem regimentu piechoty buławy koronnej, następnie (1766) starostą kowalskim. W 1766 otrzymał chorągiew husarską po bracie Auguście i w tym samym roku nabył starostwo kowalskie. W czasie konfederacji radomskiej, w 1767 roku, był marszałkiem kujawskim i inowrocławskim. Posłował na sejm 1767 roku z województwa brzesko-kujawskiego. W 1770 r. został starostą młodzieszyńskim. Był również właścicielem i wójtem Kowala. Od 30 stycznia do 30 czerwca 1783 roku pełnił obowiązki kasztelana brzesko-kujawskiego. Od 30 czerwca 1783 roku pełnił urząd wojewody brzesko-kujawskiego. Był również starostą dybowskim (1784). 17 marca 1790 podpisał akces do konfederacji barskiej gdzie był jej konsyliarzem i prezesem sądów apelacyjnych. Delegowany został z senatu do sądów ultimae instantiae konfederacji targowickiej w 1792 roku. W 1792 roku został konsyliarzem konfederacji generalnej koronnej w konfederacji targowickiej. Brał udział w Sejmie Czteroletnim. Do 1795 pełnił urząd wojewody brzesko-kujawskiego. Zmarł w Warszawie w 1809 r. Został pochowany w Giżycach. Za zasługi został odznaczony Orderem Św. Stanisława (1781) i Orderem Orła Białego (1785). Ok.1770 r. poślubił Józefę Mariannę Wessel (1730-1799), starościankę golubowską, herbu Rogala, córkę Stanisława Wessla i Ludwiki Bieganowskiej. Był jej trzecim mężem po Janie Kajetanie Ilińskim [ślub ok.1750 -z tego związku urodziły się 2 córki i 5 synów] i Janie Aksaku [ślub ok.1760 - syn]. Dziadek Józefy Marianny był bratem właścicielki Pilicy, królewiczowej Marii Józefy z Wesslów Sobieskiej. Stanisław Dąmbski otrzymał na posag 1 800 000 zł i 500 000 na dobra majątkowe Pilica i Białą. Posiadał znaczny majątek ziemski, lecz życie ponad stan zmusiły go do sprzedania rodzinnych dóbr Dąbie (1777), a następnie hrabstwa lubrańskiego. Z małżeństwa z Józefą urodziły się dzieci:
- Agnieszka
- Teodora, ur.1777
- Marianna,ur.1785
- Adam
- Stanisław
- Józef
22 września 1730 r. Maria z Wesslów Sobieska kupiła dobra Pilica od Emerencjanny z Warszyckich Pociejowej, hetmanowej wielkiej litewskiej. W ich skład wchodziło miasto Pilica z zamkiem oraz 13 wsi: Przychody, Kidów, Siadcza, Złożeniec, Kocikowa, Sławniów, Wierzbka, Dobra, Biskupice, Zarzecze, Strzegowa, Smoleń i Mokrus. Wartość dóbr wynosiła 500 tys. złp, ale były one obciążone zapisami na rzecz wielu instytucji kościelnych. Obejmowały one następujące obciążenia: Kapituła pilecka 22 000, paulini częstochowscy 15 000, pileccy Augustianie 5 000, kościół św. Michała w Krakowie 2000, bractwo różańcowe w Pilicy 1 000 zł, Kustodia pilecka 40 000,klasztor w Imbramowicach 2000 zł. Dominikanki w Gródku 10 000 zł...
R. 1751 dn. 23 maja 1751 roku w Krakowie, Sobieska zapisuje dobra Pileckie z wyjątkiem 2 domków z ogrodami, bratu Teodorowi Wesslowi, generałowi, adjutantowi. Ciężary i obowiązki, zapisy na tych dobrach T. Wessel przejmuje. W 1753 roku Teodor Wessel, dzięki staraniom swojej ciotki, ożenił się z Konstancją Wielopolską, córką chorążego wielkiego koronnego Karola, ordynata myszkowskiego na Pinczowie i marszałkówny koronnej Elżbiety Mniszchówny. Posag panny młodej, który rodzice zobowiązywali się spłacić w ciągu pół roku po ślubie, wynosił 200 000 złp. Do tego czasu Wessel miał postarać się o stosowne zapisy majątkowe na rzecz małżonki. W rezultacie zapisywał swojej żonie 100 000 złp. długiem na świeżo pozyskanej Pilicy. Już w 1761 r. rozpoczęto zastawianie dóbr za długi Teodora Wessla. Działania finansowe Teodora to temat na osobne rozważania. Kiedy podskarbi nie był w stanie spłacać lawinowo narastających długów rozpoczęła się fala procesów wytaczanych przez dziesiątki wierzycieli. 15 października 1785 r sąd grodzki w Krakowie polecił sporządzić szczegółowy inwentarz majątku obejmujący Owczarnię, Sławniów, Zarzecze i Złożeniec. W 1787 roku na dobra został nałożony areszt na rzecz wierzycieli a Trybunał Koronny w Lublinie stworzył z tego majątku „massę konkursową wesslowską”. W roku 1790 Trybunał Koronny przyznał 86 osobom i instytucjom prawo zaspokojenia roszczeń zgłoszonych do masy spadkowej. Teodor Wessel, jeden z najbardziej wpływowych magnatów tamtych czasów zmarł 21 maja 1791 roku jako człowiek ubogi. Stanisław Dąmbski był jednym z wierzycieli Teodora Wessla. Z tego okresu pochodzi „Inwentarz Dóbr Klucza Pileckiego przy oddawaniu go w posesyją St. Dąbskiemu wojewodzie, Dyonizemu Mniewskiemu kasztelanowi Brzeskiemu, Kujawskiemu, tudzież J.O.X. Józefowi Czartoryskierau Stolnikowi Wielkiego Księstwa Litewskiego - wierzycielom Wesslowskim podczas zjazdu na tychże dobrach na mocy wyroku Trybunału Głównego Koronnego”. Wspólnik Dąmbskiego do pilickich włości, Dionizy Mniewski, herbu Ogończyk, urodził się w 1750 w Radoszewiczach. Był tzw.emfiteutycznym* starostą brzesko-kujawski w 1783 roku i rotmistrzem Kawalerii Narodowej w latach 1783-1790, posłem brzesko-kujawskim na sejmy 1782 i 1786 roku. W 1783 roku został kawalerem Orderu Świętego Stanisława. 6 grudnia 1790 złożył akces do konfederacji barskiej, w której został rotmistrzem kujawskim. W następnym roku został odznaczony Orderem Orła Białego. W 1794 był przywódcą powstania kościuszkowskiego na Kujawach. W latach 1795-1796 był przewodniczącym Deputacji Polskiej w Paryżu. Był również generał-majorem ziemiańskim województwa kujawskiego i kasztelanem brzesko-kujawskim. Jego żoną była Anna hr.Dąmbska z Dąbia herbu Godziemba. Była bratanicą Stanisława, córką generała majora wojsk koronnych a następnie generała adiutanta królewskiego Jana Dąmbskiego i Elżbiety z Mniszchów. W 1767 roku zmarła jej matka a w dwa lata później ojciec. Stanisław i trzeci z braci, August, Dąmbscy, zostali opiekunami Anny, która w roku 1779 wyszła za spokrewnionego z nią w odległych pokoleniach Ksawerego Dąmbskiego. Po rozwodzie, który miał miejsce w roku 1780, wyszła za mąż za Karola Wessla, syna Teodora. W roku 1787 doszło do kolejnego rozwodu Anny. W tym samym roku o jej rękę starał się sam Stanisław Dąmbski, który nieco wcześniej owdowiał. Do małżeństwa jednak nie doszło a Anna wyszła za Dionizego Mniewskiego. Ten zmarł przed lipcem 1807 r. a kolejnym małżonkiem Anny został Onufry Podoski herbu Junosza. Mniewski nabył prawa do dóbr pilickich od Karola Larischa. Trzeci wierzyciel, polityk i dyplomata Józef Klemens ks. Czartoryski, nie był powiązany rodzinnie z Mniewskimi, Dąmbskimi i Wesslami.
Sprawę rozliczeń finansowych między bankiem a wierzycielami Teodora Wessla komplikowała sytuacja polityczna. Po trzecim rozbiorze Polski jego majątek znalazł się w różnych zaborach. Szczególnie skomplikowana sytuacja była w dobrach pilickich. Po III rozbiorze Polski, podpisanym 24 października 1795 r. Pilica wraz Biskupicami, Cisową, Dobrą, Gluzowem, Kocikową, Mokrusem, Przychodami, Kleszczową, Siamoszycami, Sławniowem, Wierbką i Zarzeczem znalazła się w zaborze pruskim. Smoleń, Złożeniec oraz należąca wówczas do pilickich posiadłości Strzegowa przypadły Austrii. Po Pokoju Tylżyckim (1807) Pilica znalazła się w departamencie kaliskim a następnie w departamencie krakowskim Księstwa Warszawskiego. Po klęsce Napoleona w 1812 w Rosji, na terytorium Księstwa Warszawskiego wkroczyły wojska rosyjskie, kładąc praktycznie kres jego istnieniu. Zapewne z tej przyczyny w 1814 r. dobra smoleńskie zostały wystawione na sprzedaż przez bank jako osobna część dóbr pilickich. Księstwo Warszawskie formalnie przestało istnieć w 1815, kiedy, wskutek decyzji kongresu wiedeńskiego, Imperium Rosyjskie zajęło środkową i wschodnią część księstwa, tworząc Królestwo Polskie.
Oficjalne dokumenty milczą o przyczynach i szczegółach zawiłych rodzinno -sercowych wydarzeń ale wyobraźnia podpowiada, że w kolejnych związkach więcej było rodzinnych interesów, rozliczeń, zapisów i skryptów dłużnych niż uczuć. Wśród dzieci Stanisława Dąmbskiego i Józefy była Teodora z Dąmbskich Kownacka (ur.1777), której, w 1803 roku ojciec zapisał Pilicę. Już w następnym roku na hipotece dóbr zostały zapisane obligacje na sumę stanowiące zabezpieczenie pożyczki sto dwadzieścia trzy tysiące talarów, której, na dziesięć lat, udzielił jej starozakonny Jakub Lewin z Kwidzyna (wówczas Marienwerder). Trzy lata później Teodora ostrzegała za pomocą anonsów prasie, że pożyczkodawca wypłacił jej jedynie siedemdziesiąt pięć tysięcy talarów a pomimo niewywiązania się z umowy, wykorzystując problemy w funkcjonowaniu poczty w okresie wojennej zawieruchy, utrudniające sprawdzenie wiarygodności dokumentów, zastawił obligacje w Królewsko Pruskim Lombardzie w Elblągu za ich nominalna wartość.
Teodora Kownacka była zamężna z rotmistrzem Kawalerii Narodowej Kazimierzem Kownackim herbu Ślepowron, kawalerem Orderu św.Stanisława, z którym żyła w separacji i rozwiodła się w 1818 roku. Ze związku tego urodził się Kazimierz Kownacki oraz Teresa, która zmarła jako panna. Brat Teodory, Adam Dąmbski, rotmistrz Kawalerii Narodowej, żyjący w bezdzietnym związku z Krystyną Rymińską, w 1796 roku nabył Grodzisk od Karola Wessla. Siostra Agnieszka, żona Eugeniusza hr. Skarbka, po okresie separacji rozwiodła się w 1818r. Kolejna z sióstr, Marianna Dąmbska, była żoną Antoniego Colonna-Walewskiego, gubernatora kieleckiego. Brat, Stanisław zawarł związek małżeński z Katarzyną Humańską. Drugi z braci, Józef, żył z Michaliną Ostroróg-Prusimską. Trzeci brat -Wojciech- zmarł bezżenny. W chwili objęcia przez Teodorę z Dąmbskich Kownacką dobra pilickie wchodziły w skład "spadkowej masy wesslowskiej". Plan jej podziału sporządzono dopiero w 1818 roku. Kownacka uregulowała wówczas tytuł dóbr w hipotece pruskiej i w roku 1822 odsprzedała je z powrotem Bankowi Berlińskiemu za 80 825 złotych i 7 groszy. Po sprzedaży Pilicy w jej rękach pozostał dom zajezdny, który jednak spłonął w roku 1823. Plan podziału masy spadkowej został zatwierdzony przez Bank Berliński dopiero w roku 1825 a lista wierzycieli liczyła wówczas 56 nazwisk. Nieco zamieszania w poznaniu tych majątkowych zawiłości wprowadza relacja z wizyty w Pilicy, w czerwcu 1826 r. księcia pszczyńskiego Ludwika Anhalt. Według jego zapisków […] jutro mają sprzedawać meble ostatniej właścicielki, hrabiny Kownackiej. W chwili obecnej, za długi, bank w Berlinie przejął majątki w Pilicy […].Do roku 1830 bank regulował długi wynikające z rozliczeń z wierzycielami Teodora Wessla i dopiero po ich zamknięciu ostatecznie sprzedał Pilicę Skorupkom. Teodora Kownacka zmarła w 1852 roku, w wieku 75 lat. Pochowana została w Rawie.