Etnografia

O Pilicy » Życie codzienne » Etnografia

DOMY I ZAGRODY

 

 Trudno jest dzisiaj ustalić pierwotne plany wsi ze względu na zmiany, które w pierwotnej strukturze zabudowy spowodowało uwłaszczenie chłopów, parcelacje majątków i komasacje gruntów. Najczęściej spotykanym układem wsi w dawnym powiecie olkuskim stanowiły osiedla budowane wzdłuż drogi z zagrodami po obu stronach. Rzadziej spotykany był układ z zagrodami po jednej stronie drogi jaki do dzisiaj dominuje na przykład w Dzwonowicach. Podczas uwłaszczenia chłopi otrzymywali zazwyczaj wąski i długi pas gruntu prostopadły do drogi, zwany hubą. Na takich działkach zagrody lokowano po jednej stonie drogi. Po drugiej stronie drogi ciagnął się wspólny grunt wiejski tak zwane nawsie. Inny rodzaj zabudowy przedstawiają wsie Wierzbica i Dobraków usytuowane wzdłuż dwóch równoległych dróg między którymi leży część gruntów. Kolejny rodzaj zabudowy prezentują zwarte osady wielodrożne (np.Siadcza ,Solca) oraz wielodrożne luźne powstałe w XXwieku w wyniku komasacji gruntów.(np.Kidów). Dzisiejszy układ zagród po obu stronach drogi wynika często z wtórnych podziałów rodzinnych wąskich siedlisk uniemożliwiających inny podział. Przykładem takiego układu są Sierbowice, które w XIX wieku były "ulicówką" z nawsiem wzdłuż drogi. W zabudowie wyrózniano:

  • Zagrody jednobudynkowe, w których pod jednym dachem znajdowały sie wszystkie pomieszczenia gospodarcze i mieszkalne. Budowali je mniej zamożni gospodarze.

  • Zagrody wielobudynkowe luźne w których dom stał przy drodze a stodoła w głębi posesji równolegle do drogi.

  • Zagrody wielobudynkowe zwarte zwane podokolem lub okołem. W okole dom i budynki gospodarcze ściśle otaczały podwórze. Zazwyczaj wyodrębniona była stodoła stojąca z tyłu. W Sierbowicach i w Sławniowie dawniej stodoły stały po drugiej stronie drogi. Domy stawiano w zasadzie frontem na południe. W Dzwonowicach położonych południkowo wjazd z drogi prowadził przez szopę na podwórko na którym od południa stał dom a naprzeciwko niego chlew. We wsiach położonych równoleżnikowo dom stał wzdłuż drogi a okół za nim słabo widoczny z drogi. Wewnątrz okołu znajdowała sie tak zwana obora czyli zbiornik na obornik otoczony waskim chodnikiem. Podokole symbolem było wyższj zamożności dlatego spotykane były imitowanie tego typu zabudowy zwartym płotem z desek lub szopami (Sierbowice). Typ zabudowy okołowej najdłużej przetrwał na północy powiatu m.in. w Sławniowie i Sierbowicach. Zabudowa tego typu pojawiła sie w Dzwonowicach w okresie II wojny kiedy przebudowywano w ten sposób zagrody z zastosowaniem materiałów ogniotrwałych.

 

 

Plan zagrody okołowej z Wierzbicy

 

 

Na naszym terenie nie występowały powszechnie spichlerze charakterystyczne dla południowej częsi powiatu. Jego role pełniły piwnice, ktore budowano jako samodzielne budowle z kamienia całkowicie zagłębione w ziemi lub zagłębione na około pół metraz częścia nadziemną obsypana gruntem. Wiejską infrastrukturę uzupełniały studnie. Ze wzgledu na wymaganą znaczną głębokość zwiazane z tym koszty były to studnie wspólne dla całej wsi. W okresie II wojny w zabudowie pojawiły się suszarnie tytoniu.

 

Chlewy nie miały ustalonych jednoznacznie lokalizacji i ustawienia wobec stron świata. Pierwotnie budowane były z drewna z czasem wypartego przez kamień. U bogatych gospodarzy koń miał osobne pomieszczenie.

 

Stodoły były zróżnicowane pod wzgledem wielkości i układu. Najmniejsze, u biednych gospodarzy, miały wymiary ok.7x4m jednym sąsiekiem/zastroniem. Największe miały powierzchnie ok.110 m2 na którą składały się dwa zastronia po ok.40 m2 połozone po obu stronach boisko o powierzchni ok.20 m2.Boisko oddzielła od zastronia ściana o wysokosci od 0,5 do 2 m zwana zapolnicą. Ściany stodoły miały pierwotnie wysokość od 1,3 do 2 m, z czasem zwiekszona do 3 m. W niskich stodołach dach nad wejściem uniemożliwiał wjazd. Stosowano wówczas tak zwane żarowie-część dachu podnoszoną do góry na drągach.

[ciag dalszy w przygotowaniu]

 

Dobraków

 

Dzwonowice nr 11

Dzwonowice nr 11-chlewy

Dzwonowice nr 11-stodoła

Dzwonowice nr 26

Dzwonowice nr 28

Dzwonowice nr 28

Dzwonowice nr 9

Siadcza nr 7

Sierbowice nr 44

Sierbowice nr 51

Sierbowice nr 57

Sierbowice nr 57

Sławniów

Szyce nr 24

Szyce nr 28

Szyce nr 30

Szyce nr 36

Szyce nr 51

Szyce nr 55

Szyce nr 59

Szyce nr 79

Szyce nr 81

Szyce nr 81

Szyce nr 89

Szyce nr 91

Wierzbica

 

Wierzbica

 

 

SPRZĘTY

 

 Warto zachować pamięć o praktycznych zastosowaniach przedmiotów codziennego użytku, narzędzi i maszyn, które dzisiaj w wielu domach,na strychach, w piwnicach i w szopach stoją w kątach zakurzone i bezużyteczne, a bez których jeszcze nie tak dawno trudno było się obejść.

 

 fot.1 i fot.2:  Młockarnia "Patent Kovarik"

fot.2

fot.3

fot.4

fot.5

fot.6

fot.7

fot.8

fot.9

fot.10

fot.11

fot.12

fot.13

fot.14

fot.15

fot.16

fot.17

fot.18

fot.19

 

Zapaska wykonana w 1962 r. przez  Władysławę Gomółka  z Wierzbicy. Materiał: samodział-flanela.Technika: tkanie ręczne, szycie ręczne. Eksponat w Muzeum Etnograficznym  im. Seweryna Udzieli w Krakowie.