Drobni producenci

WYRÓB ŁATEK DO WULKANIZACJI.WIKTOR KUBICZEK.LEONARD RYBCZYŃSKI

MEHNKE. PRODUCENT GUZIKÓW

O historii guzików guzik wiemy. Gdyby nie informacja o fabryczce guzików Menkego, działającej w Pilicy w XIX w., nie przyszło by mi do głowy zgłębianie tego tematu.

Filobutonistykato hobby polegający na kolekcjonowaniu wszelkiego rodzaju guzów, guzików i haków mundurowych, które bardzo szybko zyskuje grono sympatyków na całym świecie. Problemem tego młodego hobby jest znikoma bibliografia oraz całkowity brak opracowań naukowych.

Guziki, wykorzystywane jako biżuteria znano już w czasach cywilizacji doliny Indusu (około 2800-2600 p.n.e.), która używała, w celach dekoracyjnych, guzików wykonanych z muszelekz dziurkami dzięki czemu mogły być przyczepiane do odzieży, bardziej spełniając funkcję ornamentu niż zapięcia. Guziki pojawiają się w epoce brązu w Chinach (2000-1500 p.n.e.), spełniając podobną rolę. Starożytni Rzymianie do spinania ubrań używali ozdobnych zapinek -fibul. W średniowiecznej Europie królowały haftki, spinki i wstążki. Guziki, jako element jednoznacznie służący do spinania odzieży, po raz pierwszy notuje sięw XIII wieku, w Niemczech. Być może pierwowzorem wszelkich guzików jest patyk z dziurkami, znany dziś z niektórych okryć zimowych, na przykład z popularnych budrysówek. W połowie XVIII wieku rozwinęła się produkcja zwykłych guzów i pojawiły się wyspecjalizowane manufaktury, które produkowały guziki z uszkami oraz z otworami. Uszka robiono z cyny, z ołowiu, oraz ze stopu cyny, antymonu i miedzi, noszącego nazwę pewter. Strojny guz kosztował majątek. Polski szlachcic miał zazwyczaj komplet kilkunastu guzów, które przeszywał ze strojów letnichdo zimowych. XVIII wiek to okres olbrzymiej różnorodności surowców użytych do produkcji guzików oraz mnogości i bogactwa motywów zdobniczych. Od roku 1787–1790, mody paryskie były dziwaczne. […] W ubiorze męskim najważniejsza była wymyślić jakie nowe kamizelki i guziki. Na kamizelkach znajdowały się całkowite sceny z wesela Figara albo z Niny. […] Na guzikach znowu można było widzieć całą historyą naturalną, jeografią, madrygały, karykatury itp. Materiały, z których wytwarzano guziki to m.in. drewno, kość, masa perłowa, różne metale, kolorowe szkiełka, kamienie szlachetne i cenne kruszce. Mody dotyczące stosowania guzików w jednym lub dwóch rzędach wielokrotnie wracały i przemijały. W XIX w. w wyniku przemian społeczno-gospodarczych wywołanych przede wszystkim przez Rewolucję Francuską: rozmaitość w dekoracji guzików jest już nikłym wspomnieniem przeszłości. Na początku XIX w. okrycia wierzchnie, takie jak surduty¹, paletoty², tużurki³, a także fraki⁴ zapinano na dwa rzędy guzików. Ich liczba oraz sposób rozmieszczenia wynikały z aktualnych trendów w modzie męskiej. Przy innych elementach ubioru, jak np. kamizelki i koszule istotna była wielkość lub rodzaj guzików. W 1802 r. noszono fraki z ogromnemi guzami przypinanemi na kółka, ukryte pod podszewką. Guzy te zmieniać można było, a były one już to złocone, już srebrzone, już nareszcie kolorowe, szkiełkami zaopatrzone. W jednym z artykułów prasowych z 1849 r. streszczono historię guzików kościanych i metalowych: Pierwsze guziki kościane i metalowe, opatrzone trzema, czterema i pięcioma dziurkami, wynaleziono w Paryżu w 1918 r., w celu zastąpienia guziczków kościanych obszytych suknem.Guziki te błyskawicznie tempie rozeszły się po całej Europie.Wpierwszych dekadach XIX w. najbardziej rozpowszechnione były guziki metalowe, o zróżnicowanej wielkości i ornamentyce, które stosowano m.in. przy frakach, kamizelkach i surdutach. Wyrabiane ze srebra, brązu, mosiądzu, ołowiu, cyny, cynku oraz białego metalu, stały sięniezwykle popularne, ze względu na łatwość ich produkcji i zdobienia (zwłaszcza w przypadku techniki odlewania), co przekładałosię na przystępne ceny. W 1821 r. Kurjer Warszawski pouczał, że surduty, używane jako ubiór ranny, obcisłe i w stanie ścięte, zapina się na jeden rząd jedwabnych guzików, składający się z dziesięciu sztuk, co gwarantowało większą swobodę ruchów, zwłaszcza osób otyłych. Wkrótce jednak na łamach tego samego czasopisma radzono inaczej: Surduty po dawnemu na dwa rzędy mają bydź robione, guziki powinny bydź wielkie tegoż sukna co surdut. Na początku lat dwudziestych XIX w. męski ubiór elegancki stanowiły fraki, w których guziki metalowe w liczbie od 10 do 12 sztuk […] gęsto ieden przy drugim służą tylko do ozdoby, ale nie do zapinania. Złote guziki przy frakach najczęściej pozostawiano niezapięte, a tylko ostatni - dolny- zapinano po to, by na przedzie uformowało się trójkątne rozwarcie, odsłaniające kamizelkę. Dużą liczbę guzików przy frakach i surdutach stosowano również w kolejnych latach. Z Paryża sprowadzano w 1823 r. czarne fraki z guziczkami stalowemi otoczonemi takiemiż perełkami. Lakierowane guziki żelazne, które były modne, trwałe i tanie, oferowane były w 1825 r. w magazynie Ewansa przy ulicy Senatorskiej. Tuzin kosztował tylko złoty ieden. W tym samym roku fraki zaopatrywano w guziki czworokątne. Czworokątny kształt guzików stał się w 1829 r. obowiązujący również dla innych detali ubioru np. sprzączek do trzewików. Szczególnie wyszukane i delikatne były guziki do koszul. Nadawano im często formy motylków, gwiazdek. W latach dwudziestych XIX w. zalecano, by guziczki koszul były złote, a nawet brylantowe lub rubinowe aby podkreślić zamożność i elegancję mężczyzny. Eleganci zapinali koszule na piersiach kilkoma guziczkami, z których każdy powinien być odmienny. Onegdaj w Saskim Ogrodzie ieden z modnych Kawalerów miał 5 takich guziczków bardzo kosztownych; ieden z diamentem, 2gi z rubinem, 3ci z szmaragdem, 4ty z szafi rem, 5ty z turkusem .Jubilerzy i złotnicy wytwarzali całe zestawy męskich dodatków, na które składały się guziki do koszul, kamizelek, szpilki, zapinki do krawatów i mankietów oraz. łańcuszki zegarków, dekorowane podobnymi motywami. Wartość takiego garnituru guzików, z najwyższej półki, sięgała zawrotnej kwoty 20 000 złp. Dla mniej zamożnych wytwarzano guziczki z korala, rogu, szylkretu⁵lub drewna. Początek XIX w. przyniósł modę na haftowane kamizelki z guzikami mniej ozdobnymi. Podkreślano jednak sposoby zapinania tej części ubioru. Zalecano noszenie dwóch sztuk kamizelek równocześnie. W pierwszych trzech dekadach XIX w. kamizelki częściej bywały zdobione haftami,. Ich guziki nie były już tak fantazyjne i okazałe jak w poprzednim wieku. W 1829 r. zalecano noszenie białych kamizelek z czterema guzikami od dołu, przy czym pierwszego od góry i ostatniego z dołu nie zapinano, aby kamizelka odsłaniała całe piersi.W tym samym roku modne były również otwarte kamizelki, zapinane jedynie na dwa guziki u dołu. Pojawiły się guziki z hebanu, przyszywane przez wydrążone dziurki. Dzięki wyeliminowaniu mosiężnych uszek do mocowania, które były nietrwałe, guziki były lekkie. Tuzin takich guzików kosztował wówczas dwa złote. Używano ich do palt. Lata 1830-1850 to Złote lata guzika. Producenci prześcigiwali się w wymyślaniu wykwintnych wzorów, oraz podnoszeniu jakości i precyzji wykonania. W roku 1830 eleganci nosili otwarte na piersiach tużurki⁶, przy których były jedynie trzy guziczki, umieszczone na wysokości żołądka. Kilka lat później kamizelki zapinano bardzo wysoko na jeden rząd guzików. Maleńkie guziczki szmuklerskiej⁷ roboty, robione ze sznurka oraz taśm, zazwyczaj wyszywane we wzory, służyły do zapinania długich, zimowych surdutów, o czym pisano w 1832 r. W tym samym roku pojawiła się informacja, że w użycie weszły guziki z pozłacanego metalu. Rok 1836 r. przyniósł z Paryża do Warszawy modę na duże guziki z metalu: frak kolorowy bez nich, nie może być frakiem modnym; nikt guzików innych nie nosi, chyba plecione z nici złotej. Nikt z towarzystw innych guzików nie nosił, chyba, że plecione z nici złotej, co było szczytem elegancji. Do surdutów i okryć wierzchnich używano przeważnie guzików jedwabnych. W następnym roku Kurier Warszawski informował: u tużurków bardzo duże robione z jedwabiu w desenie, u fraków metalowe odbijane w deseń,także za nadto duże, kilka z tych ostatnich wyrobionych na model z Paryża nadesłany, pochodziły z warsztatów pierwszych tutejszych majstrów krawieckich. Wynalazcą tej mody był sławny Humann, krawiec czołowych elegantów paryskich. Dwa lata później na wystawie publicznej: PP. Münchejmer starszy, F. Biertümpfel wystawili kilkadziesiąt herbowych i eleganckich guzików, z których część plakowana, część pozłacana. Po kilku latach powróciła moda na guziki czwórgraniaste W 1838 r. „Kurier Warszawski” podawał, że: […] guziczki u koszul do negliżu są gładkie ze słoniowej kości, szylkretu, rogu lub szkła kolorowego. Moda na skromne ilości guzików przy kamizelkach przebrzmiała i w1840 r. w kamizelkach do ubrania rannego guzików iest aż do zbytku; 2 do półtrzecia tuzina nie iest przesadzonem oznaczeniem liczby, ale z tych zaledwo kilka do zapięcia służą. Ogromnych, fantazyjnych, metalowych guzów do rajt, półfraków i kurt z połami w najdziwaczniejszych krojach. Rok 1844przyniósł kamizelki, których fason był wycięty od góry i od dołu, a spinało je pośrodku nawet jedenaście guzików. Dwa lata później do modnych fraków w kolorach granatowym, zielonym lub brązowym zalecano użycie dużych guzików srebrnych lub złotych zwanych francuskimi. Niewielu byłoby na nie stać więc stosowano zapewne wyroby srebrzone lub złocone, albo mające jedynie kolor przypominający kruszce. Według informacji z roku 1848 przy paltotach zapinanych na jeden lub dwa rzędy stosowano po cztery guziki w rzędzie. Już w następnym roku mamy guzikową rewolucję. Kurier Warszawski poinformował: Nowe mody męzkie […] uderzają skąpą liczbą guzików. Zapięcie paltotu niedawno z sześciu na cztery guziki zredukowane, dziś tylko dwoma, z przodu obywać się musi; u kamizelki jest ich tylko 3, u rajtroka tyle tylko z każdej strony. Wkrótce, zdaje się, że idąc za tym popędem redukcyjnym, przyjdzie nam się obywać bez guzików zupełnie. Około połowy wieku na bale i wizyty oficjalne stosowano stroje w kolorze czarnym, z białymi kamizelkami zdobionymi guziczkami złotymi, lub z kamizelkami czarnymi, z guziczkami z czarnej sieczki. Fraki na bale miały poły podszyte atłasem, guziki świecące złote, najmodniejsze są guziki: odrodzenia, średniego wieku, krzyża maltańskiego, a nakoniec pospolitsze zwane makarony francuzkie. W połowie stulecia frak zapinano wysoko pod szyję, a kilka lat później nastąpiła ciekawa zmiana trendu. Frak wiosenny miał pięć dziurek na guziki, ale tylko trzy guziki: u góry, u dołu oraz pośrodku; pierwszego oraz czwartego guzika nie było. Podobna zasada obowiązywała też przy kamizelkach. Z czasem liczba guzików ulegała zmniejszeniu, aż do niemal całkowitej ich redukcji. Rok 1852 przyniósł informację: Fraki wygodne, bo szerokie, najwięcej z koloru ciemno-zielonego z metalowemi małemi guzikami, moda na karnawał naznaczyła; a kamizelki już nie na guziki, ale na podkowy są zapinane, inne znowu na węże lub głowy zwierząt. W drugiej połowie XIX w. zaczęły dominować męskie ubiory cywilne z niewieloma guzikami, a trend ten utrzymywał się do początku XX stulecia. W 1851 r., w Paryżu nowością w stroju kobiecym stały się kamizelki, do których przyszywano guziki z onyksu, jaspisu, pozłacane, pokrywane emalią, perłami, lub brylancikami. Moda to broń obosieczna. Damy przejęły z ubrania męskiego kamizelki, a mężczyźni wzięli od dam hafty, oraz guziczki z klejnotami, którymi przyozdabiali koszule i kamizelki. W roku 1853: Jak to już było kiedyś modą, tużurek tylko na jeden guzik, eleganci zapinać winni. Dla odmiany dwa lata później na łamach prasy zalecano stosowanie sześciu sztuk guzików. Według zaleceń z 1856 r. przy kamizelkach z siedmioma guzikami, zapinano jedynie trzy. Do kamizelek przeznaczonych do strojów balowych zalecano guziczki diamentowe. Dekorowano je również guzikami szklanymi, z szlifowanego szkła zwierciadlanego, dającymiciekawe efekty optyczne. Przy mankietach letnich palt oraz koszul stosowano guziki dubeltowe-podwójne. W 1859 r. surduty zapinano na guziki hebanowe, którym nadawano kształt „bomb”. Tak samo wykańczano ubiory do jazdy konnej, w tym najmodniejszą-taratatkę⁸. Do paltotów używano takich samych guzików, zrobionych z hebanu, z rogu, lub matowych z massy. W 1861 r. władze rosyjskie zakazały noszenia i sprzedaży ubiorów o charakterze narodowym (np. czamar, kontuszy), oznak żałobnych oraz dodatków do ubiorów dekorowanych motywami patriotycznymi. Z ubrań zniknęły więc guziki zdobione wizerunkiem orła lub herbem Litwy i Polski -orłem i Pogonią. W październiku 1865 r. prasa doniosła: Tegoroczna moda guzików przy paltotach Damskich, odznacza się wykwintnością. Widzieliśmy takowe w wielkim doborze przy okryciach jesiennych u Pana J. Penkali. […] Guziki najmodniejsze są: Herkulanum oksydowane i złocone. Rzymskie białe porcelanowe, z popiersiami na nich malowanemi; a co godne uwagi, że każdy guzik inne wyobraża oblicze, dalej guziki odmienne Rzymskie na czarnym tle z kolorowanemi popiersiami, bardzo nam się dla oryginalności i nowości spodobały, bo przy każdem okryciu doskonale odbijają; guziki z perłowej massy z oksydowanemi twarzami, białe porcelanowe, ze złoconemi muchami, Rokoko z nowego srebra, pokryte oksydowaną lub złoconą siatką; skromniejsze rogowe, wyobrażają pojedynek żab, a z muszel naturalnych stanowią prawdziwą nowość, i wiele innych. Wszystkie rozmiarów są sporych; dzisiaj okrycia prawie nie różnią się formą od paletotów letnich, całą ich nowość stanowią guziki i sposób ich przyszywania, na kieszeniach naprzykład przyszywają się zupełnie odmiennie od dawnych, prawda że i kieszenie różnią się kształtem, a forma ich jest muszkieterska, na każdej kieszeni mieszczą się dwa guziki.[...] Motywy dekorujące przedmioty nawiązywały do aktualnych wydarzeń politycznych, kulturalnych lub ze świata sztuki, odkryć archeologicznych lub wydarzeń sportowych, głównie do wyścigów konnych. W 1865 r. zwycięskiego na paryskim hipodromie konia Gladiatora uwieczniano m.in. na guzikach, na których na tle białym mieścił się duży, czarny, łeb koński. Stosowano również odwrotny układ kolorów. Guziki, wykonywane masowo, z bardziej dostępnych materiałów, stawały się coraz tańsze. W 1894 r. Kurier Lwowski podał, że nowością sezonu w modzie kobiecej będą guziki, które:[...] zaczną się pojawiać nawet na rękawach i spódnicy, stanowiąc ozdobę i użytek zarazem […]. W 1910 r. elegancki żakiet cechować powinna najmniejsza liczba guzików do zapięcia. Modne były guziki fantazyjne przeszyte nitką złotą, perełkową, turkusem, które na podobieństwo zapinek, można przekładać od jednej kamizelki do drugiej. W 1913 r. wydawany w Warszawie Tygodnik Mód i Powieści doniósł: W męskiej modzie, pomimo że nie jest tak skomplikowana jak kobieca, istnieje jakby pisany kodeks, ujednolicający pewne szczegóły. Słusznie to śmiesznem się może wydawać, ale te przepisy mody u panów dochodzą do tego stopnia, że ilość guzików przy każdym rodzaju kostyumu, a więc w kostyumach marynarkowych, żakietach, tużurkach, jednem słowem, przy tych, które wymagają dość wysoko zapinanej kamizelki, liczba guzików może się najwyżej wahać między 5 a 6- 7 byłoby archaizmem! Stroje służby -liberie, powinny były świadczyć o majętności rodu więc wyposażano je w guziki zdobione herbami lub monogramami. Liberia galowa, paradna odznaczała się zbytkiem, by świadczyć o majętności rodu. Takie guziki były istotnym jej elementem i zdobione były zazwyczaj herbami lub monogramami, niekiedy innymi motywami, m.in. w 1825 r. zalecano zdobienie guzików herbowych kwiatowymi bukietami . Niewiele wiadomo o XVIII- i XIX-wiecznych producentach guzików w Polsce. Pod koniec XVII w. w Grodnie działała fabryka Tyzenhausa, która produkowała złote guziki. Na Wystawie Przemysłu Krajowego, w warszawskim ratuszu,w 1823 r. pokazano rozmaite guziki wyrabiane przez zakład Magnusa z „metalów krajowych”. W drugiej połowie XIX w. na terenie Mazowsza rozwinęła się produkcja guzików z masy perłowej. Założone w Galicji pod koniec XIX w. stowarzyszenie „Pomoc przemysłowa kobiet”, prowadziło kółka guzikarskie, które dały dodatkowe zatrudnienie kobietom wiejskim. Na metalowych kółkach wyrabiano guziki niciane lub płócienne, których najpoważniejszymi odbiorcami były Anglia i Australia. Pofabryczne obiekty zachowały się w Sosnowcu, Częstochowie, Nasielsku, Gdańsku, Wołowie i w krakowskim Podgórzu.

Ciekawostki:

• Był 22 czerwca 1768 roku, wojska rosyjskie oblegały Kraków broniony przez konfederatów barskich. Wśród nich był Marcin Oracewicz, pasamonik i członek Bractwa Kurkowego. Widząc rosyjskiego oficera, wypalił do niego dwukrotnie – niestety bez skutku. Wtedy oderwał od żupana guz, nabił broń i oddał śmiertelny strzał. Ofiarą guzika imć Oracewicza był podpułkownik Bock, co potwierdzone zostało badaniami, gdyż w mogile poległych rosyjskich żołnierzy odnaleziono czaszkę z niezwyczajnie dużą raną nad lewym oczodołem.

• W Łowiczu działa Muzeum Guzików: https://pl-pl.facebook.com/guzikowemuzeum

• O zegarku w guziku wspominał „Kurier Warszawski”w 1824 r.

• W guzikach -medalionach, za szkłem można było przechowywać cenne pamiątki. W damskich sukniach guziki wraz z połączonymi z nimi sznureczkami przymocowanymi do brytów sukni, służyły do ich ściągania i unoszenia.

• Na guziku spinającym wewnętrzną podszewkę kapelusza ryto nazwisko właściciela nakrycia głowy, co umożliwiało zwrot roztargnionemu właścicielowi.

Wróćmy na pilicką ziemię. Nie udało mi się jeszcze ustalić korzeni Menkego -producenta pilickich guzików. W połowie XIX w. nazwisko Menke pojawia się w pilickich metrykach ewangelickich. Gustav Eduard Menke, urodzony w Zgierzu około 1839 r. był siodlarzem w Wierbce⁹. 10 listopada 1861 poślubił w Pilicy, Annę Charlottę Benicke, ur. około 1845 r. w Wielowsi w Poznańskiem, córkęFryderyka i Wilhelminy, zamieszkałą przy rodzicach w Wierbce, gdzie Fryderyk Benicke był ekonomem. 2 października 1862¹⁰ urodziła się córka Gustava i Anny -Ludwika Paulina.6/18 lutego 1870 w Sławniowie zmarła Wilhelmina Benicke, pochodząca z Wielowsi w Wielkim Księstwie Poznańskim, licząca 18 lat, robotnica, siostra Anny Charlotty¹¹. Urodzony w 1841 r. Herman był prawdopodobnie bratem Gustava Eduarda. Poślubił Emilię z domu Marchel. Zmarł w Pilicy 28 stycznia/9 lutego 1870¹² gdzie jego ojciec był szewcem. Świadkiem w akcie zgonu był Gustaw Menke. Eduard Gustaw Menke-urodził się21 kwietnia 1865 w Łodzi, jako syn Hermana. I Emilii. 10 lutego 1870 r. zmarł w Pilicy Eduard Gustaw Menke, liczący lat 5. 27 marca 1870 r. zmarła w Pilicy, licząca wówczas jedenaście miesięcy, Wanda Emma Menke, córka Gustava Eduarda i Anny Charlotty.¹³ W 1889 w Pilicy związek małżeński zawarli Józef Erbe i Paulina Menke [być może była to wspomniana wyżej Ludwika Paulina]¹⁴. W 1910 r. w Pilicy związek małżeński zawarli Julian Herman Menke i Maria Marta Schmit¹⁵. Gustaw Eduard zmarł w roku 1913 ¹⁶. Jako więźniowie Oświęcimia podczas okupacji wymienieni są: Józef Menke(ur. 15 czerwca 1922 w Pilicy) i Michał Menke (ur. 24 lutego 1912 w Pilicy)¹⁷.

Strona Polskich Kolekcjonerów Guzików: https://www.buttonarium.eu

 1 Surdut: przedłużana dwurzędowa marynarka. Strój wizytowy zapoczątkowany w XIX wieku. Uznawany za nieco mniej elegancki niż frak